Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Baštïnqï ülüs on
patar (Avvalgi bo‘lim, o‘ninchi varaq), Baštïnqï ülüs tört yigirmi patar (Avvalgi bo‘lim, o‘n to‘rtinchi varaq) va b. Bir bo‘lim tugagach, keyingi bo‘limdan boshlab tartib ko‘rsatkichi ham yangilangan. Ushbu ko‘rsatkichlar, o‘z navbatida, poygir (poginatsiya) vazifasini o‘tagan va kitob varaqlarini tartibli saqlash imkonini bergan. Qadimgi turkiy tilga chet tillardan o‘zlashgan so‘zlarga turkiy qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan ham yangi atamalar hosil qilingan. Masalan, nomčï – budda qonunlarining bilimdani, qonunlarni yo‘ruvchi (ma’nosini aytib beruvchi), ulamo. Qonunlar haqida dars beruvchi ustozni nomčï 208 ačarï~nomčï baxšï ham deyilgan. Bu yerdagi ačarï ( ačarya) “o‘qituvchi, ustoz” ma’nosida. Budda matnlarida ba’zi iboralar, dinning asosini belgilovchi tushunchalar (formulalar) ham turkiyga o‘girilmay, asl holida, o‘sha tilda qanday bo‘lsa, shundayligicha qo‘llanilgan. Masalan, budda asarlari, an’anaga ko‘ra, Namo but. Namo darm. Namo saŋ jumlalari bilan boshlangan (buning Namo Buddaya. Namo darmaya. Namo saŋgaya shakli ham bor). Buning sanskritchasi Namo budha. Namo dharma. Namo samgha dir. Ma’nosi: “Buddaga ta’zim. Budda aqidalariga (qonunlariga) ta’zim. Budda jamoasiga ta’zim” demakdir. Bu uchlikning bir formulada kelishining sababi buddizm ta’limotida Budda, buddizm qonunlari, ta’limoti va jamoa qutlug‘dir. Eski turklar bu uchlikni üč erdini yoki erdinilär deganlar. Erdini (=skr. ratha) – “javohir” ma’nosini beradi. Qadimgi turkiy tilda erdini – “javohir”. Buddizmning qutlug‘ tushunchasi (=Ratna) shu so‘z bilan atalgan: nom erdini – “no‘m javohiri” (=Dharmaratna); Burqan erdini – “Burxon (Budda) javohiri”; üč erdini – budda tushunchasidagi “uch javohir” (=Triratna). Budda matnlarida sug‘dcha, xitoycha atamalar ham ko‘p uchraydi. Buning sabablaridan biri budda asarlarining o‘sha tillardan tarjima qilinganligi bo‘lsa, ikkinchisi qadimgi turklar bilan o‘sha xalqlar orasida kechgan yaqin munosabatlar, adabiy aloqalar va Sharq tillarining o‘zaro ta’siridir. Masalan, Azrua ( – brahma dinining yaratuvchisi, Zervana (=skr. Brahma) . Yoki: Xormuzta ( – iloh, tangrining oti, Xo‘rmuzd (=Indra) . Aslida bu so‘z moniy diniy qarashlari asosida shakllangan. Keyinchalik turk-buddistlar uni o‘zlashtirib, o‘z tushunchalaridagi “iloh” ma’nosida qo‘llay boshlaganlar. Matn tuzish an’anasi bilan bog‘liq yana bir jihat. Sharq, xususan, turk matnchiligi, matn tuzish an’anasiga ko‘ra asar 209 qay tildan tarjima etilayotgan bo‘lsa, kitobning otini o‘ziday qoldirish yoki yaratilgan asarlarga sharq tillarining birida (tabiiyki, adabiy etkisi va mavqei yuqori bo‘lgan tilda) ot qo‘yish rusum bo‘lgan. Masalan, moniychilar tavbanomasining turkiy versiyasi “Niğošaklarnïng suyïn yazuqïn öküngü Xuastuanift” (ya’ni, “Tinglovchilarning gunohlaridan tavba qiluvchi Xuastuanift”) deb atalgan. Turk-budda asarlarida o‘zgacha bir xususiyatni kuzatamiz: ayrim asarlarning oti aslida qanday bo‘lsa o‘shanday, ba’zilariga esa turkcha ot qo‘yilgan. Masalan, “Mahayanasutra” – turkiy tilda “Uluğ kölüŋü sutur” yoki “Maytreya samiti nataka”ning turkcha versiyasi “Maytri simit nom bitig” deb atalgan. “Suvarnaprabhasa sutra” qadimgi turkiy tilga “Altun öŋlüğ yaruq yaltrïqlïğ qopta kötrülmiš nom eligi” (ya’ni, “Oltin tusli yorug‘lik taratuvchi hamma narsadan buyuk bo‘lgan tojdor no‘m”) deb o‘girilgan. Yoki, turkcha “Nirvan bitig” (=skr. Nirvana sutra) – mahayana mazhabida yaratilgan sutralardan birining otidir. Qadimgi turk-budda, turk-moniy adabiyotlari, matnchiligi negizida shakllangan ushbu an’analar turkiy xalqlar adabiyotida uzoq davr saqlanib qolgan. Buning ta’sirini o‘zbek mumtoz adabiyotida ham uchratamiz. Masalan, Alisher Navoiyning asarlari turkiy tilda ekanligiga qaramay, arabcha atalgan: “Me’zānu-l-avzān”; “Muhākamatu-l-luğātayn” va shuning singari. Yozma manbalarda budda diniy-falsafiy tushunchalarining asl turkiy shaklda qo‘llanilgani ham e’tiborga loyiq. Budda muhitida turkiy tilning lug‘at tarkibida burundan qo‘llanib kelayotgan turkiy so‘zlar yangi ma’noda ishlatilgan. Yozuvchilar atamani diniy qarashlarning mohiyatidan kelib chiqib tanlaganlar. Bunga bir misol. Turklarda buddizmning maxayana yo‘li amal qilgan. Qadimgi turkiy tilda bu mazhab Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|