Qurilish ekologiyasi ” fanidan
Yerni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar
Yüklə 0,64 Mb.
|
|
6.3. Yerni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar.
O’zbekiston Respublikasining yerlari va ularning ekologik holati O’zbekiston Respublikasining hududi 447,4 ming km 2 , o’rmonlar 54,4 ming km 2
qishloq xo’jalik maqsadlari uchun foydalaniladigan erlar 289,2 ming km 2
43 ming km 2 , tabiiy yaylovlar 222,9 ming km 2
Respublikamizdagi kam hosilli sug’oriladigan ekin maydonlari (ming gektar hisobiga) quyidaga jadvalga keltirilgan. Jadval-4 № Erlar Jami SHundan paxta ekiladigani 1. Kuchli sho’langan erlar 238,4 196 47
21,7 3. Gipslashgan erlar 200
4. Toshloq erlar
41,8
50,5 34 Jami
564,2 402,4 SHuni alohida ta’kidlash kerakki, yaylovlarni tez sur’atlar bilan o’zgartirish natijasida Orol dengiziga kelib tushadigan suv miqdori keskin kamayib borishini inobatga olib, 1991 yildan boshlab reepublika miqiyosida yangi erlarni ochish taqiqlab qo’yildi. Sug’oriladigan erlarni kamaytirish faqat suvning foydalanish koeffisientini oshirish yo’li bilan yoki Orol dengiziga boshqa suv manbalaridan suv keltirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Ammo ushbu tadbirlarni amalga oshirish katta energiya va mablag’larni talab qiladi. Respublikamizdagi sug’oriladigan yerlarning 15% tayyorlanadigan qishloq xo’jalik mahsulotlarini 98% ni beradi. Oxirgi 20-25 yil davomida sug’oriladigan erlarning sho’rlanishi 0,8 mln gektarga ortib, hozirgi paytda 2 mln gektar tashkil yetadi. Shundan 0,85 mln gektar erlar o’ta sho’rlangan yerlar hisoblanadi. Qoraqalpog’istonda 90-95% erlar, Qashqadaryo va Xorazmda 60-70% yerlar sho’rlangandir, Respublikada 1748 ming gektar sho’rlangan erlar bo’lib, ulardan 241 ming gektari kuchli sho’rlangan erlardir. SHo’rlanish jarayonlari ayniqsa Qorakalpog’istonda, Buxoro va Sirdaryo viloyatida kuchaymoqda. Oxirgi 20-30 yil davomida tuproq tarkibida chirindi (gumus) miqdori (hosildorlikning asosiy ko’rsatkichi) 30-50% ga kamaydi. Bu esa, umumiy maydonning 40% ni tashkil yetadi. Barcha sug’oriladigan erlarning 40% ga yaqinini chirindi miqdori nihoyatda kam (1% gacha) bo’lgan tupoqlar egallaydi. Respublika erlarining bonitet balli 60 ga tengdir. Bonitet balli Qoraqalpog’iston, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida 18,7 ballni, Surxondaryo, Xorazm va Namangan viloyatlarida 70-76 ballni tashkil yetadi. Paxta ekiladitan erlarning eng sifatli 81-100 ballarga teng maydoni 0,7 mln gektar bo’lib, o’rtacha 11-60 ballarga teng 0,9 mln gektar, o’rtachadan past 21-50 ballarga teng maydoni 0,6 mln gektar erni tashkil yetadi. Yer unumdordigini pasayishiga tuproqning shamol va suv ta’sirida eroziyaga uchrashishi ham katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. SHamol va suv ta’sirida tuproqning eroziyaga uchrashishi natijasida er unumdorliga yildan-yilga pasayib bormoqda. Respublikamizda 21 mln gektar sug’oriladigan erlardan 0,7 mln gektar erlar o’ta va o’rtacha darajada deflyasiya (eroziya)ga uchragan. O’ta va o’rtacha darajada deflyasiyaga uchragan erlar Farg’ona vodiysida 165 ming gektar, Surxondaryoda 106 ming gektar, Qashqadaryoda 80 ming gektar va Buxoro viloyatida 52 ming gektarni tashkil yetadi. Chorva mollarini surunkasiga bir joyda boqish va yaylovlarni o’z vaqtida almashlab turilmasligi sababli 22 mln gektar yaylov erlaridan b mln gektar erlar deflyasiyaga uchragan, 13 mln gektar erlar esa, suv ta’sirida eroziyaga uchragan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, insonning biosferaga ko’rsatayotgan kuchli ta’siridan biri o’simliklar dunyosida vujudga keladigan kasalliklarga, zararkunanda hasharotlar va begona o’tlarga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy vositalaridir. Shubhasiz, qishloq xo’jaligida insektisidlar, defolyantlar, gerbisidlar va boshqa kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab-chiqarish ortadi. Ammo dixlordifeniltrixloretan (DDT) va boshqa insektisidlar, gerbisidlar, xlor va fosfororganik birikmalar ko’pchilik hayvonlar va hatto inson uchun xavflidir. DDT zaharli, ta’sirchan va barqaror modda hisoblanib, u biogeosenozlarda uzoq vaqt davomida saqlanib qoladi hamda to’planadi. Ma’lumotlarga qaraganda, uni turli hayvonlarning jigarida to’planganligi aniqlangan. Respublikamizda zaharlangan erlar tarkibida DDT ning miqdori uning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyasi (RECHK)ga nisbatan 2-5 marotaba ko’proq to’plangan. Farg’ona, Andijon va Samarqand viloyatlari erlarida DDT ning miqdori uning RECHK siga nisbatan mos ravishda 26, 26,4 va 44 marotaba ko’proq mavjudligi aniqlangan. Bundan tashqari, paxta yakkahokimligi, erlarni almashlab ekish ishlari rejasiz amalga 48
erlarga ko’plab mineral o’g’itlardan foydalanishga to’g’ri keldi. Natijada erga kechadigan barcha tabiiy biologik va biokimyoviy jarayonlar izidan chiqib ketdi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, keyinga yillarda pestisidlar bilan ishlov beriladigan yer maydonlari ancha qisqardi. Masalan, agar 1989 yilda bunday yerlar 2,3 mln gektarni tashkil etgan bo’lsa, 1991 yilga kelib 1,4 mln gektarni tashkil etdi. Bir gektar yerga solingan pestisidlar 36 kg dan 42 kg gacha ortdi. Xususan Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatida har bir gektar yerga mos ravishda 85 va 90 kg daya pestisidlar kiritilgan. Yiliga har gektar erga 400-500 kg atrofida mineral o’g’itlar solinib kelindi: Ma’lumotlarga qaraganda, fosforli o’g’itlar bilan birga tuproq tarkibiga ftor, uran, toriy va og’ir metall tuzlari singib bordi. Zararkunanda va hasharotlarga qarshi sepiladigan dorilarning atigi 1% gina foydali ta’sir ko’rsatadi, qolgan 99% tuproq, suv, havo va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga singib boradi. Natijada tuproq tarkibidagi foydali mikroorganizmlar qiriladi, tuproq va er osti suvlari ifloslanadi va inson sog’ligiga katta salbiy ta’sir yetadi. Ma’lumotlarga qaraganda, ishlab chiqarilayotgan kimyoviy moddalarning ishlatish koeffisienti nihoyatda past: kaliy va fosforli ug’itlarning 30%, azotli o’g’itlarning 50% o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmasdan qolib, ular suv ta’sirida yuvilib, er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, dehkonchilik bilan shug’ullanadigan erlarda tuproqning ekologik holati nochordir. Er maydonlarining ifloslanishiga kimyoviy moddalarni bir joydan ikkiichi joyga uzatish, ularni saqlash, ishlatish uchun kerakli texnikaning nosozliga yoki etishmasligi, o’simliklarni himoya qilish xizmatining qoniqarsiz ishlashi sabab bo’lmoqda. Ekologik nuqtai nazardan olib qaraganda respublikamizda er resurslaridan to’liq foydalanilmaydi. Natijada er hosildorligi va chorvachilik mahsulotlarining mahsuldorligi pastligicha qolmoqda. Mustaxkamlash uchun savollar: 1. Litosferani muhofaza qilish haqida ma’lumot. 2. Litosfera nimalardan tashkil topgan? 3. Tuproqning tabiiy jarayonlari haqida ma’lumot bering. 4. Rekultivatsiya deganda nimani tushinasiz? Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|