”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

5-MAVZU:SHISHA. SHISHA BUYUMLAR VA SITALLARNING 
ASOSIY XOSSALARI.
Reja: 
1.Umumiy ma’lumotlar.
2.Shisha ishlab chiqarish
3.Shishaning tuzilishi va asosiy xossalari
4.Shishaning turlari

---

Umumiy ma’lumotlar
Shisha va Shisha tayyorlash jarayoni antik Egipet, Mesopotamiya, 
Gretsiya va Rimda eramizdan avvalgi 30-40 asrlarda ma’lum bo‘lgan. 
Keyinchalik Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlariga Shisha tayyorlash 
texnologiyasi turli xududlardan kirib kelgan. O‘zbekistonda mustaqillik 
tufayli Shisha va Shisha buyumlar ishlab chiqaruvchi zavodlar, sexlar 
ko‘paymoqda. Shular jumlasiga 1996 yilda qurib ishga tushirilgan Chirchiq, 
Quvasoy Shisha zavodlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari bir 
tomonlama nur o‘tkazuvchi, Shishapaket, rangli va avtomobilsozlik uchun 
uch qatlamli Shishalar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda.
Shisha va Shisha buyumlar quyidagi jihatlari bilan klasslarga bo‘linadi: 
kimyoviy tarkibga ko‘ra: oksidli (silikatli, kvarsli, boratli, fosfatli va sh.k.); 
kislorodsiz (galogenli, nitratli va sh.k.); ishlatilish sohasiga ko‘ra; qurilish, 
me’morchilik, texnik, Shisha idishlar va Shisha tolalar.
1.
 
Shisha ishlab chiqarish
Shisha ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida kvars qumi 
ohaktosh, soda va natriy sulfati ishlatiladi. Shisha qorishmasini pishirish 
haroratini pasaytirish uchun unga soda, natriy sulfati qo‘shiladi. Agar kvars 
qumi va sodadan iborat qorishmadan Shisha olinsa, nim shaffof suvda 
eruvchan Shisha bo‘ladi (Na
2
Si0
3
). Qorishma tarkibiga ohaktosh yoki 
dolomitni kiritish Shishani suvda erimasligini ta’minlaydi.
Silikatli Shisha 1500
0
S haroratda maxsus Shisha eritish xumdonlarida 
olinadi. Massa harorati 800-900
0
S etganda silikatlar hosil bo‘lish jarayoni 
boshlanadi. Harorat 1150-1200
0
S bo‘lganda massa shaffoflashadi, lekin 
tarkibida ko‘p havo pufakchalari bo‘ladi. Shisha massasidagi havo 
aralashmalari 1500
0
S chiqib ketadi va Shisha qiyomiga etadi. Massani 
qoliplash harorati 200-300
0
S atrofida bo‘lib, quyuqligi kimyoviy tarkibiga 
bog‘liq. SiO
2
, Al
2
O
3
, ZrO
2
oksidlari massani quyuqlashtirsa, Na
2
O, CaO, 
Li
2
O oksidlari aksincha, suyuqlashtiradi. Shisha massasini erigan holatda 
uzoq muddat ushlash uning strukturasini amorf holatidan kristall holatga 
qayta o‘tishga olib keladi.
Silikat Shishaning oksid tarkibi, % massa bo‘yicha:
SiO
2
-64-73; Al
2
O
3
-0,5-7,2; K
2
O-0-5; Na
2
O-10-15; CaO-2,5-26,5; 
MgO-0-4; Fe
2
O
3
-0-0,4; SO
3
-0-0,5; V
2
O
3
-0-5.
Shisha massasiga kaolin, dala shpati (Al
2
O
3
) kiritilishi uning mexanik 
mustahkamligini, termik va kimyoviy chidamligini oshiradi. Shisha xom 
ashyosi tarkibiga B
2
O
3
qo‘shilsa, uning Shishalanishi tezlashadi va 
kristallanishi kamayadi. Rux oksidi (ZnO) Shishaning harorat chiziqli 
kengayish koeffitsientini kamaytiradi va termik chidamligini oshiradi.
Qo‘rg‘oshin oksidi (RbO) optik Shisha va xrustall tayyorlashda ishlatiladi.
Shisha olish “qayiq” usulida bo‘lib, cheksiz Shisha lentasini tortish 
demakdir. Shisha qalinligi tortish tezligi bilan boshqariladi. Vitrina va 
ko‘zgu oynalari silliqlanadi va shaffoflanadi.