”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

. 
G‘ovakli to‘ldirgichlar 
asosidagi betonlar 
 
Yengil beton komponentlari
. Yengil betonlar tayyorlashda bog‘lovchi 
sifatida oddiy va tez qotuvchan portlandsement, shlakli portlandsement va 
boshqalar ishlatilishi mumkin. To‘ldirgich sifatida tabiiy va sun’iy g‘ovak 
tosh materiallar, issiqlik izolyasiyasi va konstruktiv-issiqlik izolyasiyasi 
yengil betonlari olishda organiq to‘ldirgichlar ham ishlatiladi. Organiq 
to‘ldirgichlar yog‘och, g‘o‘zapoya, kanop poyasi kabi o‘simliklar dunyosi 
chiqindilari asosida va penopolistirol, penopoliuretan kabi polimer 
moddalar asosida tayyorlanishi mumkin.
Noorganiq yengil to‘ldirgichlar. 
Tabiiy yengil to‘ldirgichlar-pemza, 
vulkaniq tuf, chig‘anoqli ohaktosh va boshqa yengil tabiiy toshlarni 
maydalab va elab olinadi. Sun’iy yengil to‘ldirgichlar ikki xil usulda 
tayyorlanadi:
1)
Mineral xomashyolarni maxsus texnologiya asosida termik ishlov 
berib tayyorlanadi;
2)
Sanoat chiqindisi bo‘lgan yoqilg‘i shlaklari va kuli, tashlandi 
metallurgiya shlaklari va boshqalarni qayta ishlab (granula holatida) olinadi.
Mineral xomashyolar ichida eng ko‘p tarqalgani giltuproq bo‘lib, 
giltuproqga termik ishlov berish usulida tayyorlangan keramzit va agloporit 
g‘ovak to‘ldiruvchilari haqidagi ma’lumotlar 4 bobda batafsil berilgan.
Yengil betonlar tayyorlashda keramzit, agloporit bilan birgalikda 
ko‘pchitilgan perlit, vermikulit, shungizit, kamporit kabi g‘ovak 
to‘ldirgichlar ishlatiladi. Ko‘pchitilgan perlit tarkibida kimyoviy bog‘langan 
suv bo‘lgan shishasimon vulkaniq jinslarni (perlitlar, obsidianlar) 950-
1200
0
S haroratda pishirib olinadi. Pishirish jarayonida perlitning hajmi 10-
20 marta oshib ketadi.
Vermikulit g‘ovak to‘ldirgichi tarkibida suv bo‘lgan slyudalarni 
kuydirib olinadi. U boshqa g‘ovak to‘ldirgichlardan qatlam-qatlam tuzilishi 
bilan farqlanadi.
Shungizit slanetsli shungit jinslarini kuydirib olinadi. Shungizit Yuqori 
mustahkamlikka ega va suvli muhitlarga chidamlidir.
Kamporit birinchi marta O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan bo‘lib, 
yengil eriydigan tabiiy toshlarni maydalab so‘ng kuydirib olinadi.
Donador metallurgiya shlaki maxsus granulyatorlarda dona o‘lchamlari 
57 mm (10mm) yiriklikda olinadi. Shlakli pemza metallurgiya shlaklarini 
tezlikda sovitish natijasida ko‘pchitib olinadi. Shlakli pemza maydalanadi 
va elanadi, olingan g‘ovak shlak mayda va yirik to‘ldirgich sifatida bo‘lishi 
mumkin. 
Yoqilg‘i 
shlaklari 
toshko‘mir 
yoqilganda 
gilsimon 
aralashmalarning erishi va ko‘pchishi natijasida hosil bo‘ladi. Shlak 

---

maydalanadi, elanadi va tarkibidagi yonmagan ko‘mir donalari, kul va 
boshqalar chiqarib yuboriladi. Yoqilg‘i chiqindilari bo‘lgan shlaklar va 
kullar antratsit, toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir va boshqa qattiq yoqilg‘ilarni 
yondirilganda hosil bo‘ladigan mahsulotlardir. Qattiq yoqilg‘ilar 
yondirilganda hosil bo‘ladigan kullar sement yoki boshqa bog‘lovchilar 
bilan aralashtirilib shag‘al holda yengil to‘ldiruvchilar tayyorlanishi 
mumkin.
G‘ovak mayda to‘ldirgichlar mayda qum-1,2 mm gacha va yirik qum-
1,2-5 mm bo‘linadi. G‘ovak yirik to‘ldirgichlar 5-10, 10-20, 20-40 mm 
fraksiyalarda bo‘ladi. G‘ovak to‘ldirgichlar asosida betonlar, qorishmalar 
tayyorlanganda sement toshi hajmining eng kami miqdoriga erishish zarur, 
aks holda olingan mahsulotlar og‘irlashishi va issiqlik izolyasiyasi 
xususiyati pasayishi mumkin.
G‘ovak to‘ldirgichlar quruq holatdagi 
to‘kma 
zichligining 
ko‘rsatkichiga (kg/m
3
) binoan quyidagi markalarga bo‘linadi: 250, 300, 350, 
400, 500, 600, 800, 1000 va 1200.
G‘ovak yirik to‘ldirgich (chaqiq tosh, shag‘al) mustahkamligi po‘lat 
silindrda ezish usulida aniqlanadi. Bu usulda aniqlangan mustahkamlik 
(kgs/sm
2
) 5 kam bo‘lmasligi va 25-200 oralig‘ida bo‘lishi kerak.
G‘ovak to‘ldirgichlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi, solishtirma issiqlik 
sig‘imi, radiatsion gigiena xossalari, zararli aralashmalarning miqdori 
standart usullarda doimo aniqlanishi zarur. Yengil to‘ldirgichlar tarkibidagi 
kislota qoldiqlari, tuzlar, loyli va changsimon aralashmalar, ba’zi radioaktiv 
moddalar va boshqalar standartlarda ruxsat etilgan miqdorlardan Yuqori 
bo‘lmasligi shart.