R b a y c a n X z r d n z g m

onu elə bələkdə boğmağa 

çalışırdılar.

1918-ci ilin martında Azərbaycanda 

erməni  daşnaklarının  törətdikləri  ci-

nayətlər və milli zəmində münaqişələr 

respublikanın su nəqliyyatına da ciddi 

ziyan vurmuşdu. Noyabrın 16-da ingi-

lis  hərbçiləri  Xəzər  ticarət  donanma-

sının 17 ən yaxşı gəmisini ələ keçirib, 

hərbi  məqsədlər  üçün  istifadə  etdilər.  

Bundan  başqa,  donanmamızın  yük  tu-

tumu 90 min ton olan 60 gəmisi məhv 

edildi və bir neçəsi xaricə göndərildi.

1918-ci ildə Rusiya ilə dəmir yolu 

əlaqəsi  kəsilmişdi.  Rusiyanın  sənaye 

mərkəzlərinə neft və neft məhsullarını 

daşımaq üçün yeganə yol Xəzər dəni-

zi idi. Həmin ilin yaz və yay aylarında 

Rusiya  Azərbaycandan  dəniz  yolu  ilə 

gizli şəkildə xeyli neft və neft məhsul-

larının aparılmasına nail oldu.

S.  M.  Kirovun  məkrli  göstərişi  ilə 

Həştərxan Xəzər Donanmasının “İliç”, 

“Krasnoye  znamya”,  “İnternasional”, 

“Proletar”,  “Roza  Lüksemburq”  kimi 

talançı hərbi gəmilərinin dənizçiləri də 

bu işdə böyük fəallıq göstərdilər.

1919-cu ildə Bakıda və Həştərxan-

da  “Xüsusi  dəniz  ekspedisiyası”  ya-

radılmışdı.  Ekspedisiya  Azərbaycan 

neftini  talan  edib  Rusiyaya  axıdır-

dı.  ”Malyutin”  gəmisinin,  “Vstreça”, 

“Leyla”, “Maştağa” yedək gəmilərinin, 

“Bezımyanko” və “Çayka” motorlu qa-

yıqlarının köməyi ilə Həştərxana dəniz 

yolu  ilə  20  min  pud  benzin  və  3500 

pud sürtkü yağı göndərilmişdi. Xalqın 

sərvətinin  yad  diyarlara  aparılmasının 

qarşısını  almaq  üçün Azərbaycan  De-

mokratik  Respublikası  neft  məhsulla-

rının  istehsalı  və  daşınması  üzərində 

ciddi nəzarət  qoymuşdu. 

Azərbaycan  Respublikası  hökumə-

tinin  1919-cu  il  20  may  tarixli  qəra-

rında  göstərilirdi  ki,  neft  sənayeçilə-

rinə neft və neft məhsullarının Batuma 

göndərilməsinə,  satılmasına,  girovsuz 

mal mübadiləsinə nəzarətlə içazə veri-

lir. Bu dönəmdə Həştərxana dəniz yolu 

bağlanmışdı.  Əlbəttə,  bu,  Azərbaycan 

dövlətinin iqtisadiyyatı üçün heç də əl-

verişli deyildi. Fürsətdən istifadə edən 

sosialistlər tələb edirdilər ki, Həştərxan 

yolu açılsın, oraya neft daşınsın, ticarət 

əlaqələrinə  başlanılsın.  Azərbaycan 

Demokratik  Respublikası  Həştərxan 

yolunun  açılmasının,  mədəni,  iqtisadi 

və  ticarət  əlaqələrinin  yaradılmasının 

əleyhinə deyildi. Lakin M. Ə. Rəsulza-

də  məsələni  qəti  olaraq  belə  qoyurdu: 

“Həştərxan yolunu o vaxt açmaq istər-

dik  ki,  sovet  hökuməti  Azərbaycana 

müəyyən  şərtlərlə  müraciət  etsin,  ilk 

növbədə müstəqilliyimizi tanısın, daxi-

li  işlərimizə  qarışmasın,  Zaqafqaziya 

üzərində  hakim  olmaqdan  qəti  imtina 

etsin.”

Məkrli  düşmənlər Azərbaycan  De-

mokratik  Respublikasını  zəif  salmaq 

üçün ticarət donanmasını və neft səna-

yesini  ələ  keçirməyə  cəhd  göstərdilər. 

Qafqaz  cəbhəsi  hərbi  inqilabi  şuranın 

Orconikedziyə  göndərdiyi  21  aprel 

1920-ci  tarixli  teleqramda  deyilirdi: 

“Sürətli  hücumla  Bakıda  bütün  maye 

daşıyan  donanmanı  ələ  keçirmək  və 

neft  məhsullarının  korlanmasına  yol 

verməmək.”

Bolşeviklər  Azərbaycanı  işğal  et-

dikdən  sonra   Azərbaycan  nefti  təkcə 

Qazaxıstan  və  Türkmənistana,  Dağıs-

tan və Kalmıkiyaya, Stalinqrad və Or-

conikidze vilayətlərinə xidmət etmirdi.  

Xəzər  nefti  həm  də  dəmiryoluna  və 

çay  yoluna  (Volqaya)  verilir  və  sonra  

SSRİ-nin  bir  çox  rayonlarına,  o  cüm-

lədən  mərkəzi  vilayət  və  rayonlarına 

göndərilirdi.

Ötən əsrin 30-cu illərinin ortaların-

da Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin gəmilə-

rinin  əksəriyyəti otuz ildən yuxarı is-

tismar müddəti olan nəqliyyat vasitələri 

idi. Bəzilərinin yaşı isə hətta 40-50 il-

dən  də  çox  idi.  Donanmada  aztonnaj-

lı  və  yavaş  sürətli  gəmilər  üstünlük 

təşkil  edirdi.  Az-az  gəmilərin  texniki 

xarakteristikaları  bir-birinə  uyğun  gə-

lirdi, yəni onlar seriya ilə buraxılmırdı. 

“Dəniz  gəmilərinin  Registr”inə  görə, 

30-cu illərin ortalarında Bakı limanın-

da tutumu 150 registr ton və daha çox 

olan 106 dəniz gəmisi qeydiyyatda idi. 

Onların  ümumi  tutumu  173257  reg.t 

təşkil  edirdi.  Bu  gəmilərin  48-i  Rusi-

yada,  23-ü  İngiltərədə,  20-si  İsveçdə, 

10-u  Almaniyada,  3-ü  Finlandiyada, 

2-si isə Belçikada inşa olunmuşdu. 106 

gəmidən 3-ü ikitəkərli, 22-si birvintli, 

qalanı isə ikivintli idi.

1930-1934-cü  illərdə  Xəzərdə  bö-

yük dəyişikliklər baş verdi. Xəzər Də-

niz  Gəmiçiliyinin  tanker  donanması 

xeyli  dərəcədə  yeniləşdirildi.  Bakıya 

11 iritonnajlı gəmi gətirildi. “Krasnoye 

Sormovo” zavodunda tikilmiş “Profin-

tern” tipli tankerlərin dedveyti 8130 t, 

sürəti 11,3 uzel, uzunluğu 132,5 m, eni 

16,86 m, suya oturumu 6,9 m idi. Hə-

min illərdə quru yük donanması da ge-

nişləndi.  “Türkmənistan”,  “Dağıstan” 

kimi yük-sərnişin teploxodları istisma-

ra  verildi. Bu gəmilərin dedveyti 960 

t, sərnişin tutumu 600 nəfər, uzunluğu 

89,4 m, eni 12,8 m, suya oturumu 5,38 

m, sürəti 14 uzel idi.

Neft,  Xəzərdə  əsas  yük  hesab  edi-

lirdi.  Neftin  istehsalı  və  işlənməsi, 

SSRİ-nin  xalq  təsərrüfatında  ona  olan 

tələb Xəzər dənizi üzrə neft yüklərinin 

kabotaj  daşınmasının  artmasına  səbəb 

oldu.  1928-ci  ildən  1939-cu  ilə  qədər 

11  il  ərzində  neft  daşınmasının  həcmi 

2,7 dəfə artmışdı.

Həmin  illərdə  neft  üç  əsas  is-

tiqamətə  -  Volqa  çay  magistralında 

nəql edilmək   üçün Həştərxana, dəmir 

yoluna verilmək üçün Mahaçqalaya və 

Orta  Asiya  respublikalarını  təchiz  et-

mək üçün Krasnovodska (Türkmənba-

şıya) daşınırdı.

Azərbaycan  neftinin  daşınması 

üçün Bakı, Artyom adası, Abşeron və s. 

limanlar əsas daşınma məntəqələri idi. 

Az miqdarda neft Mahaçqaladan, Kras-

novodskdan və Quryevdən daşınırdı.

Üçüncü  beşilliyin  vəzifələrindən 

biri  neft  yüklərinin  dəmiryolundan 

Xəzər və Volqa ilə su yoluna keçirilmə-

sindən  ibarət  idi.  Həştərxan  və  Volqa 

istiqamətində  axının  gücləndirilməsi 

dəniz  və  çay  yollarının  daha  səmərəli 

istifadə edilməsini təmin edirdi. Volqa 

üzrə  neft  daşınması,  habelə  Volqa  və 

Ural  arasında  olan  “İkinci  Baki”  yeni 

neft rayonunun inkişafı hesabına artır-

dı.

Həştərxan və Volqaya neft axınının 

ümumi  artımı  Xəzər  dənizçiləri  qarşı-

sında  bir  sıra  təxirəsalınmaz  vəzifələr 

qoyurdu. Bunların ən mühümü – boşda-

yanmaları  ləğv  etməklə  tanker  donan-

masının daşıma qabiliyyətini artırmaq-

dan  ibarət  idi.  Volqa-Xəzər  kanalı  ilə 

yükdaşımada da problemlər az deyildi.  

Həştərxana  gedən  neft  iki  dəfə  yüklə-

nirdi. Neft yükü birinci dəfə Həştərxan 

reydində dəniz tankerlərindən reyd gə-

milərinə, ikinci dəfə isə Həştərxananın 

özündə  reyd  gəmilərindən Volqa  neft-

daşıyan  barjlarına  boşaldılırdı.  Çünki 

Volqa-Xəzər  kanalının  dərinliyinin  az 

olması üzündən, dəniz tankerləri  Həş-

tərxana qədər gələ, Volqa çay gəmiləri 

isə dənizə reydə çıxa bilmirdilər.

Xəzər  Gəmiçiliyi  daşımanın  həc-

minə  görə,  SSRİ-nin  bütün  gəmiçilik-

ləri arasında birinci yeri tuturdu.

1935-ci  ildə  gəmilərlə  13  milyon 

574 min ton yük daşınmışdı ki, bu da 

1934-cü illə müqayisədə ton hesabı ilə 

3 faiz, ton-mil hesabı ilə isə 3,9 faiz ar-

tıq demək idi. 1936-cı ildə isə gəmilər-

lə 13 milyon 700 min ton neft məhsul-

ları, 2 milyon 550 min ton quru yüklər 

daşınmışdı.