R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

partiyasi va yuk oluvchi uchun alohida to‘lg‘aziladi.
Mahsulotlar boshqa tashkilotlarning transportida tashilganida
tovar-transport nakladnoyi beshta nusxada to‘lg‘aziladi, ikkita nusxasi
avtotransport tashkilotining haydovchisida qoladi.
To‘lg‘azilgan tovar-transport nakladnoydlarini ombor mudiri
mahsulotlarni jo‘natish hujjatlarining reestri (№79-shakl) da ro‘yxatga
olib boradi.
Dehqon bozorlarida, do‘konlarda va boshqa savdo shahobchalarida
sotish uchun jo‘natiladigan mahsulotlar nakladnoylar bilan rasmiy-
lashtiriladi. Bozor, do‘kon va boshqa joylarda mahsulotlarni sotgan
shaxslar belgilangan muddatlarda mahsulotlarning sotilishi to‘g‘risida 
hisobot (125-shakl) ni topshiradilar.
Hisobot ilova qilingan hujjatlar bilan birga hujjatlar aylanishining
reja-grafigida ko‘rsatilgan muddatlarda buxgalteriyaga topshiriladi.
Mahsulotlar korxona xodimlariga ish haqi hisobiga sotiladigan
mahsulotlar turi bo‘yicha qaydnomalar bilan rasmiylashtiriladi.
Chorvachilik mahsulotlarining olinishi, jo‘natilishi va sarflan-
ishini hujjatlashtirish. Sut tovar ferma larida sog‘ilgan sut sut sog‘ishni 
hisobga olish jurnali (112-shakl) da hisobga olinadi. Bu jurnal
sog‘uvchilar guruhi yoki mashinada sog‘ish ustalarining kundalik sog‘ib
olgan sutini hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Sutning kundalik olin-
ishi va sarflanishini ferma mudiri oy davomida sut harakatining qayd-
nomasi (114-shakl) da hshisobga oladi.
Jun qirqish punktlarida olingan jun kirimi va jo‘natilishi jun kirimi 
va jo‘natilishi kundaligi (II shakl) ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda zo-
otexnik, bosh cho‘pon va jun qirqish punkti mudiri ishtirokida jun 
qirqish va qabul qilish dalolatnomasi (115-shakl) ni to‘lg‘azish uchun
asos bo‘ladi. Junni tayyorlov tashkilotlariga jo‘natishda toy (bog‘lam) 
ro‘yxati (115a-shakl) tuziladi.
Parrandachilik fermalarida olingan tuxumlar qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarining kelish kundaligi (81-shakl) bo‘yicha kirim qilinadi.
Unda har kuni ferma dagi tuxum qo‘yadigan tovuqlar, olingan yaroqli va
singan tuxumlar soni hamda yosh parrandalardan olingan tuxumlar soni
yozib boriladi.

---

250
Parrandachilik fabrikalarida olingan tuxumlarning kundalik hisobi

katta yoshdagi parrandalar harakatining hisob kartochkasi (108-shakl)
da yuritiladi. Yig‘ib olingan tuxumlar ichki xo‘jalik nakladnoyi bilan
tuxum omboriga topshiriladi va u yerda og‘irligi va toifasi bo‘yicha tas-
diqlangan standartlarga muvofiq saralandi.
Sutni, sut mahsulotlarini qabul punktlariga yog‘ va pishloq zavod-
lariga, do‘konlarga va bolalar muassasalariga yetkazib berish tovar-
transport nakladnoylarining quyidagi maxsus shakllari bilan rasmiy-
lashtiriladi:
Sut va sut mahsulotlari (№I q-x shakl(sut, xom-ashyo)) va jun (№I
q-x (jun)).
Buzoqlarga va cho‘chqa bolalariga ichiriladigan sut yem-xashak
sarflash qaydnomasi, korxonaning o‘z yordamchi xo‘jaligida qayta ish-
lash uchun berilganida nakladnoy bilan rasmiylashtiriladi.
Mahsulot sotish bo‘yicha barcha hujjatlar (tovar-transport nakdlad-
noylari, xo‘jalik ichida qo‘llaniladigan nakladnoylar va boshqalar) bel-
gilangan tartibda buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada bu hujjatlar
tekshirilib to‘g‘riligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng ular guruhlanadi
va tegishli hisob registrlarilarida aks ettiriladi.
Asosiy faoliyatga doir tayyor mahsulot, tovarlar, bajarilgan ishlar
va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi
schotlarda umumlashtiriladi:
9110-«Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi»;
9120-«Sotilgan tovarlarning tannarxi»;
9130-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi».
Yuklab jo‘natilgan mahsulot, ishlar va xizmatlarning tannarxi
summasi ishlab chiqarish korxonalarida 2810-«Ombordagi tayyor
mahsulotlar» schoti, 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti va boshqa
schotlarning (2110, 2310) kreditidan 9110, 9130-schotlar debetiga hi-
sobdan chiqariladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarida sotilgan tayyor mahsulotlar tan-
narxini tarmoq turlari bo‘yicha shakllantirish maqsadida 9110-«Sotilgan
tayyor mahsulotlar tannarxi» schoti bo‘yicha quyidagi schotlarni
ochishni tavsiya qilamiz:
9111-«Sotilgan dehqonchilik mahsulotlari tannarxi»,
9112-«Sotilgan chorvachilik mahsulotlari tannarxi»
9113-«Sotilgan sanoat ishlab chiqarishi mahsulotlari tannarxi».
2810-«Ombordagi tayyor mahsulotlar» schoti bo‘yicha esa quyi-
dagi schotlar ochib hisob yuritishni tavsiya qilinadi:

---

251
2811-«Ombordagi dehqonchilik mahsulotlari»

2812-«Ombordagi chorvachilik mahsulotlari»,
2813-«Ombordagi sanoat ishlab chiqarishi mahsulotlari».
Masalan, ombordan 10 t, bug‘doy haqiqiy tannarxi 80000 so‘mdan,
800000 so‘mlik sotishga jo‘natildi:
D-t 9111-«Sotilgan dehqonchilik mahsulotlari tannarxi» schoti -
800000 so‘m.
K-t 2811-«Ombordagi dehqonchilik mahsulotlari» schoti - 800000
so‘m.
9040-«Sotilgan tovarlarning qaytishi» va 9050-«Xaridorlar va buy-
urtmachilarga berilgan chegirmalar» schotlari sotilgan tovarlar qaytari-
lishini, shartnoma narxlari munosabati bilan shuningdek, sotilgan mah-
sulotning yaroqsiz ekanligi aniqlanishi chog‘ida berilgan sotishdan che-
girmalar va narxlardan chegirmalarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan.
Mazkur schotlar asosiy faoliyatdan olingan daromadlar schotlari
(9010, 9020, 9030) guruhiga kontr-passiv schotlar bo‘lib, ularning debet
oboroti moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda yalpi sotish summasi-
dan chiqarib tashlanadi. Qaytarib berilgan tovarlar qiymati yoki taqdim
etilgan (berilgan) chegirmalar summalarga 9040 va 9050-schotlar de-
betlanganda quyidagi schotlar kreditlanadi:
- pul mablag‘lari schotlari (5010, 5110)—mazkur tovar qiymati-
ning xaridorlar va buyurtmachilarga qaytarib berilganda;
- olinadigan schotlar (4010, 4110, 4120)—qaytarilgan tovarlar
bo‘yicha debitorlik qarzning bekor qilingan summasiga.
Bunda ilgari hisoblab yozilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha
budjet to‘lovlariga doir qarzlarni hisobga olish 6410-schotining debeti
va pul mablag‘larini hisobga olish schotlari hamda olinadigan schotlar
krediti bo‘yicha tegishli tarzda aks ettiriladi.
Qaytarilgan mahsulot va tovarlar tannarxi tovarlar hisobga olinadi-
gan tegishli schotlarning (2800, 2900) krediti va sotilgan mahsulotlar
tannarxini hisobga oluvchi tegishli schotlar (9110, 9120) debeti bo‘yicha
«qizil storno» usulida, yoki teskari provodka bilan (D-t 2800, 2900— K-
t 9110, 9120) aks ettiriladi.
Ta’kidlash lozimki, chegirmalarning ikki turi mavjud: pullik va
savdo chegirmalari.
Savdo chegirmalari odatda turli savdo-sotiqlar vaqtida yoxud yirik
buyurtmalarni rag‘batlantirish uchun tovarlarning ulgurji sotilishi vaq-
tida yoki o‘tmay (turib) qolgan tovarlarning sotilishi vaqtida
qo‘llaniladi. Bunday chegirmalar hisobda aks ettirilmaydi, chunki ushbu

---

252
holatda o‘sha zahotiyoq shartnoma shartlariga va schot-faktura bahosiga

muvofiq chegirmalar ayirib tashlangan holda sotishdan olingan daromad
aks ettiriladi.
№21 BHMSning 2-ilovasi «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliya-
xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schotlar rejasini qo‘llash
bo‘yicha yo‘riqnoma»ga muvofiq hisobot davrining oxirida chegirma-
larni va tovar qaytarilishini hisobga oluvchi schotlar (9040, 9050) ham
mazkur bo‘limdagi boshqa barcha schotlardagi kabi 9910-schotda yopi-
lishi kerak.