R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

1.1-rasm. Xo‘jalik hisobining funksiyalari 

Xo‘jalik hisobi hamma vaqt, har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda

ham, o‘zining mohiyatiga ko‘ra boshqaruv apparatini axborot bilan
ta’minlashga mo‘ljallangan.
Shunday qilib, xo‘jalik hisobi – xo‘jalik faktlarini, hodisalarini va
jarayonlarini boshqarish, nazorat va tahlil qilish maqsadida ularni
kuzatish, o‘lchash, ro‘yxatga olish va umumlashtirish tizimidir. Xo‘jalik
hisobi negizida uchala hisob turining (operativ, statistik va buxgalterlik)
o‘zaro bog‘liqligini ifodalaydigan boshqaruv obyektining faoliyat
ko‘rsatish modeli tuziladi. Ular bir-birlarini o‘zaro to‘ldiradilar va ko‘p
hollarda bir xil axborotlardan foydalanadilar (hisobning turlari va
ularning qiyosiy tavsifi 1.3- paragrafda batafsil bayon qilingan).

1.2. Xo‘jalik hisobida qo‘llaniladigan o‘lchovlar 

Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati to‘g‘risidagi axborotlar, agar

barcha hisobga olingan resurslar va xo‘jalik jarayonlari hisob
o‘lchovlarida ifodalansa, axborotdan foydalanuvchilar extiyojini
qondiradi.
Hisob o‘lchovlari – xo‘jalik resurslari va jarayonlarini o‘lchash va
hisoblash asosida xo‘jalik yurituvchi subyektning har xil extiyojlari
uchun ko‘rsatkichlarni shakllantiradigan o‘lchov birliklari.
Xo‘jalik hisobining
funksiyalari
Axborotlarni
to‘plash
Axborotlarni ro‘yxatga
olish
Axborotlarni
tizimlashtirish
Axborotlarni tahlil qilish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish

---

8
Xo‘jalik mablag‘larini va jarayonlarini hisobda miqdoriy aks

ettirish uchun natural, mehnat va pul o‘lchovlaridan foydalaniladi.
Natural o‘lchovlar – hisob obyektlarini og‘irlik (kg, s, t ), hajm
(m.kub, litr), uzunlik (mm, sm, m, km), maydon (kvadrat metr, ga) va
boshqa o‘lchovlarda ifodalash uchun qo‘llaniladi.
Natural o‘lchovlarda yuritiladigan hisob miqdoriy yoki natural hi-
sob deb ham ataladi. Miqdoriy hisob asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar,
o‘rnatiladigan asbob-uskunalar, xom ashyo va Materiallar, tayyor
mahsulotlar va boshqa hisob obyektlarini natural (fizik) hajmi to‘g‘risida
axborotlar bilan ta’minlashdan iborat.
Bunday o‘lchovlar xo‘jalik mablag‘larining saqlanishini hamda
xo‘jalik faoliyatiga tezkor rahbarlik qilishni ta’minlaydi. Natural
o‘lchovlar bir xildagi xo‘jalik mablag‘larini hisobga olishda qo‘llaniladi.
Turli xil natural ko‘rsatkichlarini jamlash mumkin emas. Shuning uchun
ham har xildagi xo‘jalik mablag‘larini tavsiflovchi umumlashgan
ma’lumotlarni olishda bunday ko‘rsatkichlardan foydalanib bo‘lmaydi.
Sarflangan ish vaqtini hisobga olish uchun mehnat o‘lchovidan
foydalaniladi. Mehnat o‘lchovlari – kishi/kuni, kishi/soati, norma/soat va
boshqalarda ifodalanadi. Mehnat o‘lchovlari ko‘p hollarda natural
o‘lchovlar bilan birga qo‘llaniladi. Masalan, bir ishchi bir soatda yoki bir
kunda qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqargan va h.k. Ular asosan
vaqtbay ishlovchilarga ish haqi hisoblashda, ishbay ishlovchilarning
normalarini bajarishini nazorat qilishda, mehnat unumdorligini
o‘rganishda va hokazolarda qo‘llaniladi.
Shunday qilib, mehnat o‘lchovlari, natural o‘lchovlari kabi qat’iy
belgilangan qo‘llanilish chegaralariga ega.
Turli xildagi xo‘jalik mablag‘larini, xo‘jalik ehtiyojlarini,
hisoblashuv va kredit munosabatlarini hisobda aks ettirishda hamda
xo‘jalik faoliyatining yakunini pul ifodasida chiqarishda pul o‘lchovi 
qo‘llaniladi. U tovar-pul munosabatlari mavjudligi, mablag‘lardan juda
tejab foydalanish, raqobatbardoshlikni ta’minlash va tadbirkorlikni rivo-
jlantirish bilan bevosita hamda chambarchas bog‘liqdir.
Pul o‘lchovi ko‘pincha natural va mehnat o‘lchovi bilan birga
qo‘llaniladi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatini aniqlash
uchun bu mahsulot miqdorini va bahosini, ishchiga ish haqi hisoblash
uchun esa, ishchi tomonidan ishlangan kunlar va vaqt birligi uchun
to‘lanadigan haq summasini bilish zarur.

---

9