R. D. Dusmuratov, A. S. Boltayev moliyaviy tahlil
O‘zbekistonda tashqi savdo va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi
Yüklə 5,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
13.3. O‘zbekistonda tashqi savdo va uning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati Mamlakatda tashqi savdo faoliyatini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri xalqaro iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo‘lish va ana shu tashkilotlar doirasida faoliyat ko‘rsatish jarayonlarini kengaytirish hisoblanadi. Shu sababli ham mamlakatimiz mustaqillikning dastlabki yillaridan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YXHT), Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH), Shanxay Hamkorlik va xavfsizlik tashkiloti (ShHXT), Markaziy Osiyo Hamkorlik Tashkiloti (MOHT), Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti (IHT), Jahon Savdo Tashkilotining kuzatuvchisi (JST), Jahon Banki (JB), Xalqaro Tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Xalqaro rivojlanish uyushmasi, Xalqaro 299 moliya korporasiyasi (XMK), Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, YuNESKO va shu kabi o‘nlab nufuzli xalqaro tashkilotlarning a’zosi bo‘lishga erishdi. Shuningdek, mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga integrasiyalashuvida Xalqaro valyuta fondi (XVF) bilan hamkorligi alohida o‘rin tutadi. Natijada bugungi kunda O‘zbekiston jahon hamjamiyatida o‘zining mustaqil ovoziga ega bo‘lgan davlat darajasiga ko‘tarildi va dunyodagi sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlar bilan siyosiy-diplomatik, savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalar o‘rnatmoqda. Ya’ni, ikki va ko‘p tomonlama manfaatli aloqalar tobora rivojlanib bormoqda. Bunday aloqalarning rivojlanishi va nufuzli xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lishi mamlakatning tashqi iqtisodiy imkoniyatlarining kengayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, mamlakatning tashqi iqtisodiy imkoniyati tabiiy resurslarning mavjudligi, ishlab chiqarish va ilmiy-texnik imkoniyatlarning barpo etilishi, infratuzilma, ijtimoiy soha, mahsulot (ish, xizmat)larning chet elga eksport qilinishi bilan aniqlanadi. Mamlakatning tashqi iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirishda tashqi savdo muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, tashqi savdo mamlakatlararo iqtisodiy munosabatlarning eng oddiy va qadimiy shakli bo‘lib, uning rivojlanishi mamlakatlar o‘rtasida ikki tomonlama foyda olish imkonini beradi. Tashqi savdo bu bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar bilan olib boradigan o‘zaro tovar (ish, xizmat) almashish jarayoni bo‘lib, u mamlakatdan tovar (ish, xizmat)larning chiqib ketishi (eskport) va kirib kelishi (import)dan tashkil topadi. Eksport va import yig‘indisi mamlakatning tashqi savdo aylanmasini tashkil qiladi. Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi. Xo‘sh tashqi savdodagi eksport va import tushunchalarining o‘zi nima? O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonunining 11 – moddasiga muvofiq tovarlarning O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududidan ularni qayta olib kirish to‘g‘risidagi majburiyatni olmasdan 300 olib chiqib ketilishi, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, tovarlar eksportidir. O‘zbekiston Respublikasining yuridik yoki jismoniy shaxsi tomonidan xorijiy davlatning yuridik yoki jismoniy shaxsi uchun ishlar bajarish (xizmatlar ko‘rsatish), ularning bajarilish (ko‘rsatilish) joyidan qat’i nazar, ishlar (xizmatlar) eksportidir. Tovarlarning O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududiga ularni qayta olib chiqib ketish to‘g‘risidagi majburiyatni olmasdan olib kirilishi tovarlar importidir. Xorijiy davlatning yuridik yoki jismoniy shaxsi tomonidan O‘zbekiston Respublikasining yuridik yoki jismoniy shaxsi uchun ishlar bajarish (xizmatlar ko‘rsatish), ularning bajarilish (ko‘rsatilish) joyidan qat’i nazar, ishlar (xizmatlar) importidir. Bugungi kunda mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida eksport va importni rivojlantirish borasida ko‘plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Buning natijasida Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra 2018 yil yakuni bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi jahonning 160 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo-sotiq aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. Jumladan, Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2018 yil yakuni bo‘yicha 33430 million AQSh dollar bo‘lib, 2017 yil ko‘rsatkichiga nisbatan 25,8 % ga oshgan. Shundan, eksport 13991 million AQSh dollarini (41,9 %) va import 19439 million AQSh dollarini (58,1 %) tashkil qildi yoki 2017-yilga nisbatan mos ravishda 111,4 va 138,7 % larni tashkil etdi. Tashqi savdo aylanmasi saldosi 5448,5 million AQSh dollariga teng bo‘ldi. Shundan 2138,2 million AQSh dollarini MDH davlatlari va 3310,3 million AQSh dollarini boshqa davlatlar tashkil qiladi (13.1-jadval). Respublikamizda oxirgi yillarda sanoat, qishloq xo‘jaligi va xizmat ko‘rsatish tuzilmalarida tub o‘zgarishlarning amalga oshirilishi natijasida tashqi savdoda faqat xomashyo vositalari bilan qatnashishi keskin qisqardi. Jumladan, eksport tarkibida paxta tolasining ulushi 2010-yilda 12,1 % ni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2018 yil yakuniga ko‘ra 1,6 % gacha keskin kamayib borganligini |