349
Davriy hisobotlar hisobot yili ichida muntazam ravishda ma’lum davr
oralig‘i (kunlik, haftalik, oylik,
choraklik, yarim yillik, 9 oylik) uchun
tuziladi. Yillik hisobot hisobot yili tugaganidan so‘ng tuziladi (13.1-rasm).
13.1-rasm. Buxgalteriya hisobotlarining turkumlanishi.
Moliyaviy hisobotda korxona faoliyatidan olinadigan moliyaviy
natijalar, ularning iqtisodiy tavsifiga muvofiq turlari bo‘yicha guruhlanib aks
ettiriladi. Aktivlar, passivlar va kapital balansda korxona moliyaviy holatini
bevosita baholaydigan elementlarga kiradi.
O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi
qonunining 22-moddasiga muvofiq moliyaviy hisobot quyidagi asosiy
shakllarni o‘z ichiga oladi:
buxgalteriya balansi;
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot;
pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot;
xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot;
izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar.
Moliyaviy hisobot buxgalteriya hisobi tizimining yakuniy natijasi
sifatida moliyaviy hisobot subyektining
moliyaviy holatini va uning
moliyaviy ahvolidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi. Bunday axborotlardan
ko‘plab iste’molchilar quyidagi maqsadlarda foydalanadi:
a) kreditlar berish bo‘yicha qarorlar qabul qilish va investitsion qarorlar
qabul qilish uchun;
b) subyektning kelgusidagi pul oqimlarini baholash;
T U R K U M L A S H M E Z O N L A R I
Buxgalteriya hisobotlari
Ma’lumotlar hajmiga
ko‘ra
Tuzilish maqsadiga ko‘ra
Davriyligi bo‘yicha
H I S O B O T T U R L A R I
Qisman
hisobot
Tashqi hisobot
Davriy (joriy)
hisobot
Umumiy hisobot
Ichki hisobot
Yillik hisobot
350
d) subyektning resurslari, majburiyatlari va ulardagi o‘zgarishlar
to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish.
Buxgalteriya hisobotlarining tarkibi va shakllari hamda ularni
to‘lg‘azish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan belgilanadi.
Yillik moliyaviy hisobot shakllarini tuzishdan oldin katta tayyor-garlik
ishlari amalga oshiriladi. Uning mazmuni hisob ma’lumotlarining mulklar va
manbalarining haqiqiy mavjud qoldiqlariga mosligini tasdiqlash bilan
belgilanadi.
Shuning uchun yillik balansni tuzishga yil davomida tuziladigan
balanslarga qaraganda juda yuqori ishonchlilikni ta’minlash talabi qo‘yiladi.
Bunda tayyorgarlik ishlarining negizi barcha turdagi xo‘jalik
mablag‘lari va mablag‘lar manbalarini to‘liq inventarizatsiya qilishdan
iborat.
Buxgalteriya balansini tuzish texnikasi uning isbotlovchi hujjatlar bilan
tasdiqlangan hisob yozuvlari asosida to‘ldirilishini nazarda tutadi.
Balansni
tuzishdan oldin analitik hisob schotlari bo‘yicha qoldiqlar va oborotlar bosh
daftardagi schotlar bo‘yicha qoldiqlar va oborotlar bilan solishtirilib,
tekshirilishi lozim. Bunda ularning tengligiga ishonch hosil qilish zarur.
Hisobotning ayrim shakllarini tuzish jarayonida ularga ma’lum talablar
qo‘yiladi. Masalan, balansni tuzishda uning ayrim moddalarini baholash
qoidalariga rioya qilish kerak.
Xo‘jalik
yurituvchi
subyektning
aktivlari
va
majburiyatlarini
baholashning umumiy tartibi O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida»gi qonunining 17-moddasida belgilangan.
Buxgalteriya balansi ayrim moddalarining bahosini shakllantirish
prinsiplari quyidagi yondashuvlarni nazarda tutadi:
pul to‘lash yo‘li bilan sotib olingan mulklar sotib olish uchun
qilingan haqiqiy xarajatlar bo‘yicha baholanadi;
bepul olingan mulklar balansda hisobga olingan sanadagi bozor
bahosi bo‘yicha aks ettiriladi;
xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zida
tayyorlangan mulklar ularni
tayyorlash xarajatlarining summasi bo‘yicha balansga qabul qilinadi;
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya
hisoblash xo‘jalik yurituvchi subyektning moliya-xo‘jalik faoliyati natijalari
qanday bo‘lishidan qat’i nazar amalga oshiriladi;
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar balansda qoldiq qiymati
bo‘yicha baholanadi;
351
aktivlar va majburiyatlarni baholashning boshqacha uslublari
amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga zid bo‘lmagan hollarda ruxsat
etiladi.
Buxgalteriya hisobotlari shakllariga qo‘yiladigan umumiy talablar
ularda bo‘yab tuzatish va noaniqliklar bo‘lmasligini nazarda tutadi. Agar
shakllarda xatolar aniqlansa, ular o‘rnatilgan qoidalar bo‘yicha tuzatilishi
lozim.
Buxgalteriya hisobotlarida aniqlangan
xatolar ular qaysi davrga
taalluqli bo‘lishlaridan qat’i nazar hisobot davridan keyingi birinchi davrda
(chorakda, yil boshidan) tuzatilishi lozim. Tuzatishning bunday varianti ichki
audit xizmati yoki nazorat organlari tomonidan aniqlangan, tekshiruvlar va
inventarizatsiya chog‘ida aniqlangan noaniqliklarni tuzatishga ruxsat etiladi.
Tuzatishlar tegishli tarzda izoh berilib, tuzatish sanasi ko‘rsatilgan
holda rahbar va bosh buxgalter imzosi bilan tasdiqlanadi.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobotlarini tuzishga qo‘yiladigan talablar,
umuman olganda joriy buxgalteriya hisobini shakllantirishga qo‘yiladigan
talablarga mos keladi.
Hisobot rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi hamda muhr
bilan tasdiqlanadi.
Buxgalteriya hisobi shartnoma asosida ixtisoslashtirilgan
tashki-lotlar
tomonidan yoki buxgalteriya hisobiga doir mutaxassis bilan fuqarolik-
huquqiy shartnomasi asosida yuritiladigan tashkilotlarda buxgalteriya
hisobotlari xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari hamda hisobni yurituvchi chet
tashkilot vakili yoki mutaxassis tomonidan imzolanadi.
Dostları ilə paylaş: