R. T. ƏLİyev, M.Ə. Abbasov

Birinci  klaster-  bu  klaster  17  hibriddən  ibarət  olub, 
K3615/1  xətti  bu  hibridlərin  ata  xəttidir.  Bu  araşdırmada  38 
hibriddən 36-sı, l8 ana xətti ilə, 2 ata xəttinin hibridləşdirilmə-
sindən  yaranmışdır. Deməli, 18 hibridin ata  xətti K3653/2  və 
digər l8 hibridin ata  xətti K36l5/1- dir. Ata  valideynləri baxı-
mından  bəzi  hibridlər  arasındakı  oxşarlıqdan  əlavə,  ana  vali-
deynləri  baxımından  da  hibridlər  cüt-cüt  şəkildə  bir-biri  ilə  ox
-
şardır. Bu da, hibridlər arasında münasib oxşarlıq yaratmışdır. 
 
 Cədvəl 5.8 
Tam suvarılan şəraitdə qrupların sayını müəyyənləşdirmək 
üçün diskriminant funksiyası analizinin nəticələri 
                       
Qrupun 
sayı 
Eigenvalues 
 (Məxsusi 
qiymət) 
Kanonik 
korrelyasiya 
Vilks 
lambada 
Ehtimal 
səviyə 
2 
52.097 
0.991 
0.019 
0.000 
3 
57.136 
0.991 
0.001 
0.000 
4 
61.892 
0.992 
0.000 
0.000 
5 
84.069 
0.994 
0.000 
0.000 
 
Molekulyar  və  morfoloji  üsul  vasitəsilə  qruplaşdırmanın  də-
qiqliyini araşdırmaq üçün bu oxşarlıqdan istifadə etməyi yaxşı 
təcrübə  saymaq  olar.  Bu  klasteri  üç  yarımqrupa  bölmək  olar 

 
257 
ki,  bunlardan  birinci  yarımqrupda  22,  36,  28,  27,  29  və  26, 
ikinci yarımqrupda 24, 32, 21, 31, 23, 34, 30, 35, 33 və 19-cu 
hibridlər və üçüncü yarımqrupda yalnız 20 nömrəli hibrid yer-
ləşmişdir.  İki  klaster  analizi  əsasında  tam  suvarılan  şəraitdə 
qrupların tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur (Şəkil 5.7).  
İkinci klaster- bu kilaster 21 hibriddən ibarət olub onla-
rın  ata  xətləri  K3653/2-dir.  Bütün  potensiallı  hibridlər,  bu 
klasterdə yerləşmişdir. Bu klasterdə, 25 nömrəli hibrid ata kö-
kü baxımından başqa hibridlərdən fərqlidir, bu da nəsil infor-
masiyasına  uyğun  deyildir.  38  (SC704)  və  37  (SC700)  nöm-
rəli hibridlərin valideynləri genetik qohumluq baxımından bir-
birinə yaxındır, lakin bu klasterlər də bir-birindən uzaq məsa-
fədə yerləşmişlər. Bu iki hibridin ana xətləri genetik baxımın-
dan  bir-birinə  çox  yaxındırlar.  İkinci  klasteri  4  yarımqrupa 
bölmək olar. Bu klasterin birinci yarımqrupunda 1, 38 və 8-ci 
hibridlər, ikinci yarımqrupunda 7, 4, 9, 6, 25 və 14- ci hibrid-
lər,  üçüncü  yarımqrupunda
 
18,  5,  2,  16,  15,  12,  17,  3,  11  və 
10- cu hibridlər, dördüncü yarımqrupunda  isə yalnız 37 nöm-
rəli hibrid yerləşir. 1, 38, 8 nömrəli hibridlər tam suvarılan şə-
raitdə ən  yüksək dən məhsuldarlığı  göstərirmiş  və birinci  ya-
rımqrupda  yerləşirlər.  Bu  şəraitdə  klaster  analizi  potensiallı 
hibridləri daha  yaxşı müəyyənləşdirə bilir. Tam  suvarılan  şə-
raitdə klaster analizi morfoloji əlamətlər baxımından hibridlə-
rin oxşarlıq  və fərqliliklərini müəyyən edir  və hibridləri ayrı-
ayrı  qruplarda  yerləşdirir.  Bundan  başqa,  klaster  analizində 
qrupların  sayını  müəyyənləşdirmək  üçün  diskriminant  funk-
siyasının analizindən istifadə edilmişdir. İki, dörd və beş klas-
ter  vəziyyəti  üçün  diskriminant  funksiyasının  analizi  yerinə 
yetirilmiş  və  ən  çox  fərqlənmə  iki  klasterdə  müşahidə  edil-
mişdir (Cədvəl 5.9). 
 

 258 
 
 
Şəkil 5.7. Tam suvarılan şəraitdə qarğıdalı hibridlərinin 
biomorfoloji əlamətlər əsasında qruplaşması 
 
Birinci klaster - bu klaster 22 hibridi əhatə edir ki, bun-
lardan 8 hibridinin ata  xətləri K3615/1  xəttidir. Bu  klasteri 4 
yarımqrupa bölmək olar. Birinci yarımqrupda 29, 27, 32, 9, 3, 
10, 8 və 26 nömrəli hibridlər yerləşmişlər. 3, 10, 8, 9 nömrəli 
hibridlərin  ata  xətti  K3653/2  və  29,  27,  32  və  26  nömrəli 
hibridlərin ata xətti K3615/1-dir. İkinci yarımqrupdakı 14, 11, 
6 və 16-cı hibridlərin ata xətləri K3653/2- dir. Üçüncü yarım-
qrupda 33, 15, 28, 21, 18, 17 və 34 nömrəli hibridlər  yerləş-
mişdir. 18, 17 və 15 nömrəli hibridlərin ata  xətti K3653/2  və 
bu klasterin qalan hibridləri K3615/1  xəttinin hibridindən  ya-
ranmışdı.  Dördüncü  yarımqrupda  isə  38,  37  və  13  nömrəli 

 
259 
hibridlər yerləşmişlər. 37 və 13 nömrəli hibridlərin ana xətləri 
eyni olduğu üçün genetik baxımından 38 nömrəli hibridin ana 
xətti  ilə  çox  oxşarlıqları  vardır.  Genetik  qohumluq  baxımın-
dan bu üç hibridin bir yarımqrupda yerləşməsi məntiqli hesab 
edə bilər (Şəkil 5.8).  
 
 
Cədvəl 5.9 
 
Quraqlıq şəraitində qrupların sayını müəyyənləşdirmək  
üçün diskriminant funksiyası analizinin nəticələri 
 
Qrupun 
sayı 
Eigenvalues 
 (Məxsusi 
qiymət) 
Kanonik 
korrelyasiya 
Vilks 
lambada 
Ehtimal 
səviyyə 
2 
32.165 
0.985 
0.030 
0.000 
4 
45.389 
0.989 
0.000 
0.000 
5 
47.454 
0.990 
0.000 
0.000 
 
İkinci  klaster  -  bu  klasterdə  16  hibrid  yerləşmişdir  ki, 
bunlardan  6  hibridin  ata  xətti  K3653/2-dir.  Bu  klasteri  3  ya-
rımqrupa  bölmək  olar.  Bu  klasterin  birinci  yarımqrupunda  7, 
5, 4, 20, 35, 2 və 1 nömrəli hibridlər yerləşmişlər. 35 nömrəli 
hibridin  ata  xətti  K3615/1  və  qalan  hibridlərin  ata  xətləri  isə 
K3653/2 xəttidir. İkinci yarımqrupdakı 24, 23, 22, 31, 30, 25, 
12  və  36  nömrəli  hibridlər  arasında  12  nömrəli  hibridin  ata 
xətti  K3653/2  və  qalan  hibridin  ata  xətləri  isə  K3615/1-dir. 
Üçüncü  yarımqrupda  ancaq  19  nömrəli  hibrid  yerləşmişdir 
(Şəkil  5.8).  Göründüyü  kimi  quraqlıq  şəraitdə  morfoloji  əla-
mətləri  baxımından  klaster  analizinin  irsi  informasiyası  ilə 
uyğunlugu  azdır  və  bu  şəraitdə  klaster  analizi  hibridlərin  ox-
şarlıq və fərqlərini çox yaxşı müəyyənləşdirə bilmir. 

 260 
İki  şəraitdən əldə  edilmiş  klasterin uyğunluğunu qiymət-
ləndirmək  üçün  mantel  əmsalından  istifadə  olunmuşdur.  Qu-
raqlıq stresi  şəraitinin fasilə matris-lə suvarılan şəraitdə fasilə 
matris-in  arasındakı  mantel  korrelasiyası  0.43-ə  bərabər  ol-
muşdur. Bu ədəd göstərir ki, bu iki matrisin uyğunlaşma miq-
darı  orta  həddədir,  yəni  quraqlıq  və  tam  suvarılan  şəraitlərdə 
fenotip  nəticələri  əsasında  hasil  olan  dendroqramlarda  oxşar-
lığın miqdarı orta həddədir. 
 
  
 
Şəkil  5.8.  Quraqlıq  stresi  şəraitində  qarğıdalı  hibridlərinin 
biomorfoloji əlamətlər əsasında qruplaşması 
 
Beləliklə, demək olar ki, morfoloji əlamətlər mühitin təsiri al-
tında olduğundan hər iki şəraitdə klaster analizdən əldə edilən 
nəticələr bir-birindən fərqlənmişdir. Oxşarlıq meyarı əsasında 
müqayisə  edilən  mantel  korrelasiyadan  əlavə  dendroqram-

 
261 
larda hibridlərin qruplaşdırılması əsasında başqa müqayisə də 
aparmaq olar. Hər iki şəraitdə 35, 31, 30, 25, 24, 23, 12, 7, 5, 
4, 2, 1 nömrəli hibridlər oxşar klasterlərdə yerləşmişlər (Şəkil 
5.7 və 5.8). Deməli, belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu hibridlə-
rin oxşarlığı o dərəcədə çox olmuşdur ki, mühit  şəraitinin tə-
siri  altında  əlamətlərin  dəyişməsinə  baxmayaraq,  onlar  yenə 
də bir-birinin  yanında  yerləşmişlər. Ümumiyyətlə demək olar 
ki,  fenotip  markerləri  mühit  şəraitinin  təsiri  altında  olduqları 
üçün  hər  iki  şəraitdə  hibridlərin  qruplaşdırılması  bir-birindən 
fərqlənmişdir. 
R.  Choukan  və  əməkdaşları  (1995)  qarğıdalıda  klaster 
analizindən  istifadə  etməklə,  25  əlamətə  görə  52  xətti  dörd 
müstəqil  qrupda  yerləşdirmişlər  [156].  J.I.R.Galarreta  və  A. 
Alvarez (2001) klaster analizindən istifadə etməklə, İspaniya-
da  yüz  yerli  qarğıdalı  nümunələrini  7  müxtəlif  qrupda  yerləşdir-
mişlər  [192].  J.J.  Sanchez  və  əməkdaşları  (2000)  71  Meksika 
cinsli  qarğıdalının  qruplaşdırılmasında,  25  morfoloji  əlamət-
ləri tədqiq etmiş və klaster analizindən istifadə etməklə onları 
7 müxtəlif qrupda yerləşdirmişlər [341]. 
 
 
5.3.2. SSR markeri vasitəsilə hibridlərarası  
müxtəliflik dərəcəsinin qiymətləndirilməsi  
 
Mühit təsiri altında olan morfoloji əlamətlər vasitəsilə ge-
netik əlaqələrin dəqiq  müəyyənləşdirilməsi mümkün deyildir. 
Lakin  molekulyar  markerlər  növlərinin  genetik  fərqlərini  bi-
lavasitə aydınlaşdırdığı üçün genetik müxtəlifliyin bu metodla 
öyrənilməsi  daha  uyğundur.  Mikrosatellet  markerləri  yüksək 
polimorfizm [164] və yüksək irsilik qabiliyyətlərinə, kodomi-
nant vəziyyətdə nəzarət olunmalarına və bitkilərdə çox olması 
səbəbindən  fəaliyyət  sahəsinin  genişliyinə  görə,  o  cümlədən 

 262 
genetik xəritələrin hazırlanmasında, marker yardımı ilə seçim-
də, populyasiyaların  genetik təkamülünün tədqiqində, genetik 
barmaq izində, nəsil analizində və germplasmın genetik müx-
təliflik dərəcəsinin dəyişməsini müəyyənləşdirməkdə ən  ideal 
markerlər sayılırlar [192].  
Bu tədqiqatda 38 qarğıdalı hibridində genetik müxtəlifliyi 
araşdırmaq  üçün  mikrosatellet  markerlərdən  istifadə  edilmiş-
dir.  Bu  məqsədlə  polimorfizmi  nisbətən  yüksək  olan  12  cüt 
mikrosatellit  praymerlərdən  istifadə  olunmuşdır.  Praymerlər 
elə  seçilmişdir  ki,  qarğıdalının  hər  10  xromosomunun  pray-
merləri arasında ən azı bir nümayəndə olsun. 
Tədqiq  olunan  markerlərdə  χ2  analizinin  nəticələri  gös-
tərdi  ki,  araşdırılan  bütün  markerlər  üzrə,  hibridlər  arasında 
statistik cəhətcə l% fərq mövcuddur. Odur ki, seleksiya proq-
ramında fərqliliyi qiymətləndirmək üçün bu praymerlədən  is-
tifadə etmək olar (Cədvəl 5.10). 
Bu tədqiqatda l2 cüt mikrosatellet praymerdən istifadə et-
məklə 38 hibriddə 40 bənd (hər bənd bir alleldir) artırılmışdır. 
Tədqiq  olunan  bütün  hibridlərdə  hər  praymer  üçün  allellərin 
sayı 2-6 arasında dəyişmiş, ən çox allel sayı PHI03l, UMCl877 və 
UMC2359 praymerlərində müşahidə edilmişdir. Onlarda allel sa-
yı uyğun olaraq 6, 5 və 5 olmuşdur.  
 

 
263 
Cədvəl 5.10 
Müxtəlif praymerlər əsasında 38 qarğıdalı hibridində  
χ2 analizinin nəticələri  
 
Praymerlər 
UMC1862 
NC133 
UMC1501 
UMC1719 
UMC1447 
PHI031 
χ 2 
107.68** 
68.21** 
39.27** 
109.75** 
20.25** 
179.74** 
df 
10 
6 
1 
6 
1 
15 
P-dəyəri 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
Praymerlər 
BNLG1617 
UMC1333 
UMC1545 
PHI080 
UMC2359 
UMC1432 
χ 2 
19.41** 
81.56** 
67.77** 
12.5** 
79.81** 
39.19** 
df 
1 
3 
3 
1 
10 
1 
P- dəyəri 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
0.00 
 
 
df-sərbəstlik dərəcəsi; P-dəyəri - ehtimal səviyə; ** - 1% ehtimalıqla mənalı dərəcədə fərqliliklər.   
 
 
262
 
 

 264 
Ən  az  allel  sayı  UMCl50l,  UMCl447,  PHI080  və  UMCl432 
praymerlərə  aiddir  ki,  bunların  hər  birinin  2  alleli  vardır.  Ef-
fektiv  allellərin  orta  sayı  2.49  olmuş  və  onların  ən  çoxu 
UMC2359  praymerinə  və  ən  azı  PHI080  praymerinə  aiddir 
(Cədvəl  5.10).  F.  Dehghan-Naieri  və  əməkdaşları  qarğıdalı 
mikrosatelletləri  üçün  allellərin  orta  sayını  3-l3  [174],  J.S.C. 
Smith  və  həmkarları  isə  onların  orta  sayını  3-l2  [369]  müəy-
yən  etmişlər.  Müxtəlif  tədqiqatlarda  allellərin  sayının  fərqli 
olmasını  genotip  və  ya  praymer  fərqlilikləri  ilə  izah  etmək 
olar [254]. 
PIC  genetik  müxtəlifliyi  ilə  bərabər,  praymerlərin  fərq-
ləndirmə gücü, genomda genin lokuslarında allelilərin sayı və 
tədqiq  olunan  populyasiyalarda  onların  nisbi  tezliyinə  (fre-
kans)  əsaslanır  [347].  Allellərin  sayının  çoxluğu  və  bu  allel-
lərin  aşağı  nisbi  tezliyi,  praymerlərin  yüksək  PIC  olmasına 
gətirib çıxarır, PIC  yuxarı olan praymerlər yüksək fərqləndir-
mə qabiliyyətinə malik olacaqlar. Bu parametr allel müxtəlif-
liyini  hər  bir  gen  məkanında  ölçür,  və  l-f
i
2
  formulu  ilə  ifadə 
olunur.  Bu  formulda  fi-ci  allelin  tezliyidir.  Buna  görə  də  lo-
kusda allel sayı çox olan bir praymerin PIC-si mütləq yüksək 
olacaqdır.  Bu  tədqiqatda  mikrosatelletin  lokusları  üçün  PIC 
0.23-  0.78  arasında  dəyişmiş  və  orta  qiyməti  0.53  olmuşdur. 
Beləliklə,  PIC-in  ən  az  və  ən  çox  miqdarı,  uyğun  olaraq, 
PHI080  və  UMC2359  praymerlərinə  aid  olmuşdur.  Tədqiq 
olan  dörd  növ  ardıcıl  təkrarı  arasında  ən  yüksək  PIC  həddi 4 
nukleotid təkrarına aiddir
 
və onun miqdarı 0.72-dir (Cədvəl 5.11). 
Mikrosatelletlərin  bəzilərində  allelilərin  sayının  eyni  olmasına 
baxmayaraq,  bu  allellərin  tezliyi  fərqləndiyi  üçün  müxtəlif  po-
limorfizm indeksin göstərirlər.  
Qarğıdalı polimorfizminin orta qiyməti, F. Dehghan-Naieri 
və əməkdaşları tərəfindən (2005) 0.73, J.S.C. Smith və həmkar-

 
265 
ları  (l997)  tərəfindən  isə  0.62  göstərilmişdir  [174,369].  Y.  Be-
yene  və  həmkarları  (2005)  qarğıdalıda polimorfizmin qiymətini 
0.06-  0.61,  B.W.  Legesse  və  həmkarları  (2006)  isə  bu  miqdarı 
0.3l-  0.76  arası  göstərmişlər  [132,247].  Deməli,  belə  nəticəyə 
gəlmək olar  ki,  polimorfizmin  miqdarı  sabit deyil  və hər  bir  lo-
kusun allellərinin sayından, təkrarlanan zonada (Gt)-in miqdarın-
dan və “İki Nukleotid” təkrarlarından asılıdır. Əlbəttə genotiplə-
rin  sayı  və  mikrosatellet  praymerlərinin  sayı  polimorfizm  miq-
darı ilə müsbət korrelyasiya təşkil edir [254,407]. M.S. Roder və 
əməkdaşları  l8  genotipdə  l5  praymerdən  istefadə  etməklə  poli-
morfizmin miqdarının orta hesabla 0.53 oldğunu, lakin genotip-
lərin  sayı  6-ya  çatdıqda  onun  miqdarının  0.64-ə  bərabər  oldu-
ğunu aşkar etmişlər [332]. 
Hər bir mikrosatellet markerinə aid allelin orta sayı, onların 
lokuslarının müxtəlifliyinin təxmini sayına uyğun olduğunu gös-
tərilir.  Elə bu  səbəbdən də, praymerlərdən  aslı  olaraq allel  sayı-
nın  çox  olması,  genetik  müxtəliflik  üçün  münasib  hesab  edil-
mişdir.  5.11-ci  cədvəldən  göründiyi  kimi,  PIC  miqdarı  və  al-
lellərin  sayları  nəzərə  alındıqda  UMCl862,  UMCl7l9,  PHI03l, 
UMCl545, UMC2359 praymerləri müxtəlifliyin tədqiqi üçün əl-
verişli  sayılır. Ney  və Şannon  əmsallarının  nəticələri də bir  çox 
hallarda PIC-dən əldə olunan nəticələri təsdiq edir. 
Bütün  praymerlərdə  hər  bir  hibrid  üçün  allellərin  ümumi 
sayı  l74-ə  bərabərdir.  2  və  9  nömrəli  hibridlər  6  allel  ilə  ən 
çox, 26, 29 və 36 nömrəli hibridlər isə 3 allellə ən az allel say-
lı  hibridlər  sayılmışdır.  Başqa  sözlə,  2  və  9  nömrəli  hibridlər 
orta  hesabla  0.5  olmaqla  ən  çox  və  26,  29  və  36  hibridlər  isə 
orta  hesabla  0.25  olmaqla  ən  az  alleli  hibridlər  olmuşdur.  İki 
allel  ancaq  iki  hibriddə  müşahidə  edilmişdir.  Belə  allellərin 
olması  mikrosatellet  sahələrində  mutasiya  şiddətinin  yüksək 
olmasının  göstəricisidir.  Bu  allellər  xüsusi  genotiplərin  göstə-

 266 
ricisi  və  ya  bir  xüsusi  qarğıdalı  sortunda  olan  genomun  his-
sələri ola bilər [347]. 
 
Cədvəl 5.11 
 
İstifadə olunmuş SSR praymerləri üçün motif, allel sayı, 
effektiv allel sayı, bin yerı, polimorfik indeks miqdarı  
(PIC), Şannon və Ney indeksi 
 
Praymerlər 
Motif 
Bin 
yerı 
Allel 
sayı 
Effek- 
tiv 
allel 
sayı 
PIC 
indek-
si 
Şan-
non 
indeksi 
Ney 
in-
dek-
si 
UMC1862 
(GA)8 
1.11 
5 
3.5 
0.72 
1.39 
0.71 
NC133 
GTGTC 
2.05 
4 
1.93 
0.48 
0.91 
0.49 
UMC1501 
(AAG)5 
3.05 
2 
1.89 
0.47 
0.66 
0.45 
UMC1719 
(GCG)5 
4.10-11 
4 
2.8 
0.64 
1.13 
0.65 
UMC1447 
(CTT)4 
5.03 
2 
1.54 
0.35 
0.53 
0.36 
PHI031 
GTAC 
6.04 
6 
4.48 
0.78 
1.62 
0.77 
BNLG1617 
AG (16) 
6.05 
2 
1.41 
0.29 
0.47 
0.25 
UMC1333 
(CAG)4 
7.03 
3 
2 
0.49 
0.87 
0.51 
UMC1545 
AAGA)4 
7.00 
3 
2.97 
0.66 
1.09 
0.65 
PHI080 
AGGAG 
8.08 
2 
1.29 
0.23 
0.39 
0.17 
UMC2359 
(AAAAG)4 
9.07 
5 
4.7 
0.79 
1.58 
0.78 
UMC1432 
(AG)6 
10.02 
2 
1.85 
0.46 
0.65 
0.47 
Orta 
- 
- 
3.33 
2.53 
0.53 
0.94 
0.52 
 
  Bu  tədqiqatda  qarğıdalının  hər  bir  hibridi  üçün  bütün 
mikrosatellet sahələrində PIC-nin orta miqdarı 0.72-ə bərabər 
olmuşdur.  Belə  ki,  9  nömrəli  hibriddə  PIC-in  miqdarı  0.79 
olmaqla ən yüksək və 29 nömrəli hibriddə isə 0.49 olmaqla ən 
azdır. Bütün praymerlərdə hər bir hibrid üçün Şannon və Ney 
indeksi  ilə  hasil  olan  nəticələr  PIC  indeksindən  əldə  olan 
nəticələri təsdiq edir (Cədvəl 5.12). 

 
267 
Cədvəl 5.12 
 
Qarğıdalı hibridlərində SSR praymerlərin əsasında eldə 
edilmiş allel sayı, effektiv allel sayı, polimorfik indeks 
miqdarı (PIC), Şannon və Ney indeksi 
         
      
Hibridlər 
Allel 
sayı 
Effektiv 
allel sayı 
PIC 
indeksi 
Şannon 
indeksi 
Ney 
indeksi 
1 
5 
3.69 
0.73 
1.42 
0.73 
2 
6 
4.50 
0.78 
1.63 
0.78 
3 
5 
4.06 
0.75 
1.49 
0.75 
4 
5 
4.00 
0.75 
1.47 
0.75 
5 
4 
3.43 
0.71 
1.31 
0.71 
6 
4 
3.60 
0.72 
1.33 
0.72 
7 
5 
4.30 
0.77 
1.53 
0.77 
8 
5 
4.50 
0.78 
1.55 
0.78 
9 
6 
4.57 
0.79 
1.65 
0.78 
10 
5 
4.30 
0.77 
1.53 
0.77 
11 
4 
3.89 
0.74 
1.37 
0.74 
12 
5 
4.06 
0.75 
1.47 
0.75 
13 
5 
3.24 
0.69 
1.34 
0.69 
14 
5 
4.50 
0.78 
1.55 
0.78 
15 
5 
4.30 
0.77 
1.52 
0.77 
16 
4 
3.65 
0.73 
1.33 
0.73 
17 
5 
4.30 
0.77 
1.53 
0.77 
18 
5 
3.95 
0.75 
1.48 
0.75 
19 
5 
4.30 
0.77 
1.50 
0.77 
20 
5 
3.79 
0.74 
1.42 
0.74 
21 
4 
3.56 
0.72 
1.32 
0.72 
22 
5 
4.24 
0.76 
1.52 
0.76 
23 
4 
3.56 
0.72 
1.32 
0.72 
24 
5 
4.00 
0.75 
1.47 
0.75 
25 
4 
2.46 
0.59 
1.11 
0.59 
26 
3 
2.88 
0.65 
1.08 
0.65 
27 
4 
2.55 
0.61 
1.06 
0.61 

 268 
Cədvəl 5.12-nin davamı 
 
Hibridlər 
Allel 
sayı 
Effektiv 
allel sayı 
PIC 
indeksi 
Şannon 
indeksi 
Ney 
indeksi 
28 
5 
3.24 
0.69 
1.34 
0.69 
29 
3 
1.95 
0.49 
0.82 
0.49 
30 
4 
3.79 
0.74 
1.36 
0.74 
31 
4 
2.94 
0.66 
1.18 
0.66 
32 
5 
3.65 
0.73 
1.44 
0.73 
33 
5 
3.00 
0.67 
1.31 
0.67 
34 
4 
2.67 
0.63 
1.13 
0.63 
35 
4 
3.51 
0.72 
1.31 
0.72 
36 
3 
2.97 
0.66 
1.09 
0.66 
37 
5 
3.27 
0.69 
1.35 
0.69 
38 
5 
3.60 
0.72 
1.42 
0.72 
Orta 
4.58 
3.65 
0.72 
1.37 
0.72 
Std 
0.72 
0.64 
0.06 
0.18 
0.06 
 
 
5.3.3. Qarğıdalı hibridlərinin molekulyar  
    markerlər əsasında qruplaşdırılması 
 
Molekulyar  markerlər  əsasında  hibridləri  qruplaşdırmaq 
üçün  iki UPGMA, CLINK ( ən uzaq qonşular) üsulundan  və 
üç oxşar əmsaldan  yəni Jakard, Dice  və SM (sadə uyğunluq) 
əmsalılarından istifadə etmək olar [274]. Klaster analizində müx-
təlif  alqoritmin  fəaliyyətini  tədqiq  etmək  məqsədilə  çeşidli  me-
yarlardan  istifadə  edilə bilər.
 
Onların arasında  ən əlverişli  in-
deks kofentik korrelyasiya indeksidir. Bu tədqiqatda da klaster uy-
ğunluğu  keyfiyyətini  və  ən  yaxşı  qruplaşdırma  üsulunu  seçmək 
üçün kofentik korrelyasiya indeksindən istifadə edilmişdir.  
Kofentik  korrelyasiya  əmsalı  göstərdi  ki,  klaster  anali-
zinin  CLINK  metodu  Jakard  oxşarlığı  əmasalı  əsasında  olan 

 
269 
alqoritm, hibridlərin qruplaşdırılmasında daha münasibdır. Baş-
qa  sözlə,  bu  indeks  göstərir  ki,  giriş  matrisinin  informasiyasının 
9l.5%-i dendroqramaya köçürülmüşdür (Cədvəl 5.13). 
 
Cədvəl 5.13 
Müxtəlif oxşarlıq əmsalları əsasında yerinə yetirilən  
klaster analizi üçün kofentik korrelyasiya əmsalı 
 
Analiz 
 
oxşarlıq 
əmsalı 
metodu 
Dice 
Jakard 
SM 
UPGMA 
0.802 
0.854 
0.845 
CLINK 
0.895 
0.915 
0.671 
SM -sadə uyğunluq 
Bu araşdırmada 
2
n
formulundan istifadə etməklə, klas-
ter  sayı  4-ə,  dendroqramda  ən  uzaq  nöqtədə  dendroqramın 
kəsilməsi üsulu ilə klaster sayı 3-ə bərabər olmuşdur. Bundan 
əlavə münasib klaster sayını müəyyənləşdirmək üçün 3 və  ya 
4 klaster arasında diskriminant funksiyasının analizindən  isti-
fadə edilmişdir. Bu analizin nəticələri münasib klaster sayını 3 
klaster ilə göstərir (Cədvəl 5.14).  
5.9-ci  şəkildə  hibridlərin  qruplaşma  dendroqramı  mole-
kulyar markerlər əsasında verilmişdir. 22-ci  vahid  məsafəsin-
də  dendroqramı  kəsməklə  üç  klaster  yaranmışdır  ki,  birinci 
klaster 5, 13, 2, 9, 4, 12, 17, 1, 6, 10, 3, 11, l8, 21, l4, 16, 19, 
22,  21,  8,  15,  7,  ikinci  klaster  34,  38,  31,  37,  2,  23,  28  və 
üçüncü  klaster  isə  30,  33,  35,  25,  29,  32,  27,  26,  36  nömrəli 
hibridlərdən ibarətdir. 
Birinci klaster 22 hibriddən təşkil olmuş və 5 yarımqrupu 
əhatə  edir. Bu  klasterin birinci  yarımqrupu 5, 13, 2, 9, 4, 12, 

 270 
17, 6, 10 və 3 nömrəli hibridlərdən təşkil olunmuş, bu yarım-
qrup hibridlərin ata valideynləri bir-birinə oxşardır. Bu səbəb-
dən  onların  bir-birinin  kənarında  yerləşməsi  nəsil  baxımdan 
daha  məntiqlidir.  Bu  qrupun  ikinci  yarımqrupu  11,  l8  və  21 
nömrəli hibridləridən  ibarət olub, birinci  iki hibridin ata  vali-
deynləri  bir-birinə  oxşardır.  Üçüncu  yarımqrupun  (  l4  və  16 
hibridləri) ata valideynləri də bir-birinə bənzəyirlər.