R. T. ƏLİyev, M.Ə. Abbasov

 
4.6. Quraqlıq stresinin qarğıdalı yarpaqlarının hüceyrə   
        xromatininin quruluş vəziyyətində əmələ gətirdiyi 
dəyişikliklər və onların bərpa yolları 
 
Aparılan  tədqiqat  işində  quraqlığın  təsirindən  davamlı, 
orta davamlı  və həssas qarğıdalı hibridlərində DNT fraksiya-

 
217 
ları və RNT-nin miqdarında baş verən dəyişmələr öyrənilmiş-
dir. Cədvəl 4.6-dan göründüyü kimi, quraqlıq stresinə davamlı 
hibridin  hüceyrələrində  RNT  miqdarında  və  DNT  fraksiya-
larında  artım  meydana  gəlmişdir.  Belə  ki,  quraqlığın  təsi-
rindən  RNT-nin  miqdarı  48.1%,  labil  DNT-nin  miqdarı 
22.9%, stabil DNT-nin miqdarı isə 51.2% artmış, ancaq qalıq 
DNT-nin  miqdarı  25%  azalmışdır.  Labil  DNT  fraksiyasında 
baş verən artım, transkripsiya intensivliyinin yüksəlməsinə və 
nəticədə  daha  çox  RNT  sintezinə  səbəb  olmuşdur.  Bu  fakt, 
yəni  davamlı  bitki  genotiplərində  euxromatin  DNT-sinin  art-
ması, genetik sistemin fizioloji labilliyinin yüksəlməsini, baş-
qa sözlə xromosom aparatının fəallaşmasını göstərir. Quraqlıq 
stresinə orta davamlı olan hibriddə quraqlığın təsirindən RNT-
nin  miqdarı  35.3%,  labil  DNT-nin  miqdarı  20.7%,  stabil 
DNT-nin  miqdarı  9.6%  və  qalıq  DNT-nin  miqdarı  isə  100% 
artmışdır. Burada diqqət çəkən əsas məqamlardan biri, quraq-
lıq  stresi  təsirindən  davamlı  hibridin  labil  xormatin  DNT-nin 
miqdarı  və  RNT  sintezinin  intensivliyinin  artımı  orta  davamlı 
hibridlə müqayisədə daha çox olmuşdur. Quraqlıq  stresinə həssas 
olan  hibriddə  isə  quraqlığın  təsirindən  labil  xromatin  DNT-sinin 
miqdarı  35.9%  və  stabil  DNT-nin  miqdarı  28.6%  azalmış,  RNT 
sintezinin  intensivliyi  17.2%  aşağı  düşmüş,  qalıq  DNT-nin  miq-
darı isə 26.7% artmışdır [357]. Oxşar qanunauyğunluq digər mü-
əlliflər  tərəfindən  arpa  və  buğda  bitkiləri  ilə  aparılmış  təcrübə-
lərdən də əldə edilmişdir [5, 343]. 
Beləliklə,  quraqlıq  stresinin təsirindən hüceyrə  xromatininin 
struktur vəziyyətində dəyişmələr baş vermiş, labil DNT-nin miq-
darı  artmış  və  bunun  nəticəsində  də  transkripsiyanın  intensivliyi 
güclənmişdir.  Transkripsiya  intensivliyinin  artması  translyasiya-
nın  da  güclənməsinə  və  daha  çox  zülal  sintezinə  səbəb  olur  ki, 
nəticədə bitki özünü stresin təsirindən qoruya bilir.  
 

 218 
Cədvəl 4.6 
 
Quraqlıq sresi təsirindən RNT miqdarında və DNT 
fraksiyalarında baş verən dəyişmələr  
(100 q yaş çəkidə mq-la) 
 
Quraqlığa 
davamlılıq 
dərəcəsi
 
Təcrübə 
variantları
 
RNT
 
DNT fraksiyaları
 
labil
 
stabil
 
qalıq
 
Davamlı 
hibrid
 
Nəzarət
 
267.72±16.79
 
32.19±2.27
 
13.12±0.31
 
1.42±0.31
 
PEQ
 
396.52±16.64
 
39.54±1.6
 
19.89±2
 
1.06±0
 
Nəzarətə 
görə %-lə
 
48.1
 
22.9
 
51.2
 
-25
 
Orta 
davamlı 
hibrid
 
Nəzarət
 
257.6±21.08
 
28.82±0.77
 
18.89±2.27
 
0.709±0.08
 
PEQ
 
348.6±27.75
 
34.87±2.11
 
20.75±1.2
 
1.419±0.15
 
Nəzarətə 
görə %-lə
 
35.3
 
20.7
 
9.6
 
100
 
Həssas 
hibrid
 
Nəzarət
 
169.28±16.86
 
14.54±3.62
 
11.17±1.84
 
0.665±0.13
 
PEQ
 
140.21±7.47
 
9.31±0.92
 
7.98±0.53
 
0.8±0.2
 
Nəzarətə 
görə %-lə
 
-17.2
 
-35.9
 
-28.6
 
26.7
 
 
Alınan  nəticələri  yekunlaşdıraraq  qeyd  etməliyik  ki,  stres 
amillərə  qarşı  bitkilərin  reaksiyası  müxtəlif  olmuşdur.  Biz  bunu 
ilk növbədə həmin bitkilərin genotipik xüsusiyyətləri ilə əlaqaqə-
ləndiririk. Yəni yüksək və orta davamlı sortlarda stresin təsirindən 
genom  aktivləşir  və  bu,  onlarda  labil  DNT-nin  və  RNT-nin 
artması ilə təsdiq olunur. Həssas sortlarda isə RNT və labil DNT-
nin miqdarının azalması müşahidə edilmişdir. 
Ədəbiyyatda olan çoxsaylı işlərdə DNT-nin miqdarının dəyi-
şilməsi haqqında müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Bəzi tədqiqatçı-
lar  su  qıtlığının  təsiri  nəticəsində  nuklein  turşularının  azalmasını 
göstərmişlər  və  müəyyən  etmişlər  ki,  bu  əsasən,  RNT-nin  hesa-
bına baş verir [64, 71,75]. Bu cür qanunauyğunluq kəskin quraqlıq 
zamanı müşahidə olunur. Digər tədqiqatçılar zəif su qıtlığı zamanı 
da nuklein turşularının artmasını müəyyən etmişlər [81]. Bəzi mü-

 
219 
əlliflər  isə  nuklein  turşularının  dəyişilməsini  quraqlığın  dərəcə-
sindən,  xarekterindən,  təsir  müddətindən  asılı  olduğunu  göstər-
mişlər [77]. 
Kojuçko N.N., Udovenko Q.V. (1975) müxtəlif tip quraqlıq 
şəraitində  nuklein  turşularının  miqdarını  müqayisəli  öyrənərək 
qeyd etmişlər ki, onların dəyişilməsi həm quraqlığın dərəcəsindən, 
həm  də bitkilərin  inkişaf fazasından asııdır [89]. Kojuçko  quraq-
lığın  təsiri  nəticəsində  nuklein  turşularının  dəyişilməsi  haqqında 
ədəbiyyat məlumatlarında olan ziddiyyətiməhz bununla, yəni təd-
qiqatın  bitkilərin  müxtəlif  inkişaf  mərhələlərində  aparılması  və 
quraqlıq formalarının müxtəlif olması ilə izah edir. Quraqlığa qar-
şı  davamlılıq  sortun  irsi  xüsusiyyətləri  ilə  təyin  edilir  və  adapta-
siya prosesində qeyri-əlverişli  şəraitə uyğunlaşma  son nəticə ola-
raq  yeni  səviyyədə  metabolizm  proseslərinin  sabitləşməsi  hesa-
bına baş verir. 
Aparılan  təcrübədə  yalnız  RNT  və  DNT-nin  miqdarının 
təyinindən başqa DNT-nin müxtəlif fraksiyaları da təyin edil-
mişdir. Stresə qarşı bitkilərin bu cür dəyişilməsi daha dəqiq və 
qiymətli  informasiya  verir.  Göstərildiyi  kimi,  bəzi  nümunə-
lərdə DNT-nin miqdarının  sabit qalmaması,  genetik cəhətdən 
fəal-labil  DNT-nin  və  genetik  cəhətdən  inert-stabil  DNT-nin 
dəyişilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Az davamlı sortlarda stabil 
DNT-nin  artması  və  RNT-nin  miqdarının  azalması  bilavasitə 
genomun funksional aktivliyinin zəifləməsini göstərir.    
 

 220 
V  F Ə S İ L     
 
BİTKİLƏRDƏ GENETİK MÜXTƏLİFLİYİN 
MOLEKULYAR MARKERLƏR ƏSASINDA 
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
   
Hər bir seleksiya proqramının, o cümlədən stres amillərə da-
vamlılıq  istiqamətində  aparılan  seleksiya  işlərinin  müvəffəqiyyət 
qazanması, cari populyasiyanın  genetik müxtəlifliyi,  strukturu  və 
potensialı  haqqında  əldə  ediləcək  informasiyanın  həcmindən 
asılıdır. Belə ki, müxtəlifliyin olmadığı yerdə seçim də yoxdur və 
nümunələrin  genetik  yaxşılaşdırılması  qeyri-mümkündür  [94, 
108,  213,  366].  Bitkilərin  genetik  müxtəlifliyi  fərqli  metodlarla 
öyrənilə  bilər.  Uzun  zaman  bitkilərin  rüşeym  plazmasının  tə-
yinində  morfoloji  əlamətlərdən  istifadə  edilmişdir.  Lakin,  mühit 
təsiri  altında olan morfoloji  əlamətlər  vasitəsilə  genetik  müxtəlif-
liyin təyini təbii ki, dəqiq ola bilməzdi. Son illər genetik müxtəlif-
liyin  tədqiqində  ehtiyat  zülallardan  istifadə  olunmağa  başla-
nılmışdır. Lakin PZR-nın  (polimeraza zəncir reaksiyası)  kəşfi  və 
amplifikasiya  cihazının  yaradılması  ilə  bilavasitə  DNT  səviyyə-
sində  müxtəlif  metodlar  (AFLP,  RAPD,  SSR,  SCAR  və  s.) 
əsasında  genetik  müxtəlifliyin  tədqiqi mümkün oldu [291]. Mor-
foloji  markerlərlə  genomun  yalnız  bir  hissəsi  –  ekspressiya 
olunmuş hissəsi öyrənildiyi halda, molekulyar analizlərlə həm də 
genomun  “susmuş”, fenotipik  baxımından müşahidə olunmayan, 
neytral mutasiyaların baş verdiyi qeyri-funksional hissələri tədqiq 
edilir.  PZR  əsaslı  molekulyar  markerlərin  sırasında  RAPD  (ran-
dom  amplified  polimorphic  DNA-təsadüfi  amplifikasiya  edilmiş 
polimorf  DNT)  markerləri  qısa  zaman  fasiləsində  bütöv  genom 
səviyyəsində böyük miqdarda nümunələrin identifikasiyasını real-
laşdırmağa  imkan  verir  [251].  Təsadüfi  xarakterli  RAPD  mar-

 
221 
kerləri  qabaqcadan  genom  haqqında  heç  bir  informasiya  tələb 
etmir  və  eyni  zaman  fasiləsində  bir  neçə  gen  lokusunu  tədqiq 
etməyə  imkan  verir  [151,  289].  Beləliklə,  morfoloji,  biokimyəvi 
və  molekulyar  metodların  hər  biri  fərqli  yollarla  genetik  müxtə-
lifliyi  izah  edir,  bu  metodların  birlikdə  istifadəsi  isə  populyasi-
yaların müxtəlifliyi, genetik strukturu haqqında daha aydın infor-
masiya almağa imkan verir [291, 309]. 
Seleksiya işlərinə başlamazdan əvvəl tədqiq olunacaq popul-
yasiyada  əlamətlərin  irsiliyi  haqqında  da  informasiya  toplamaq 
olduqca  vacibdir [185]. Kəmiyyət  əlamətlərinin  irsiliyini qiymət-
ləndirən  diallel  çarpazlaşma,  nəsillərin  orta  qiymət  və  variasiya 
analizi üsulları  bu məsələlərin qismən həll edilməsində,  şübhəsiz 
ki, ən faydalı metodlardan sayıla bilər. Belə ki, bu metodların əsa-
sında kəmiyyət əlamətlərinin genetik idarə sistemini, o cümlədən 
genlərin  fəallıq  vəziyyətlərini,  additiv  və  dominant  təsirlərin  pa-
yını,  dominantlığın  dərəcəsini  və  istiqamətini,  epistaz  təsirlərin 
varlığı və ya yoxluğunu, onların növlərini dəqiqliklə təyin etməklə 
yanaşı, ümumi və xüsusi irsilik əmsallarını qiymətləndirmək, vali-
deynlərdə dominant və resessiv allellərin necə paylandığını müəy-
yənləşdirmək  mümkündür  [140,  205].  Valideyn  formalarında 
ümumi  kombinasiya  qabiliyyətini,  hibridlərdə  isə  xüsusi  kombi-
nasiya qabiliyyətini təyin etməklə, valideyn və hibridlər arasından 
ən  münasiblərini  seçib,  seleksiya  proqramlarında  istifadə  etmək 
olar [144]. 
 
5.1. Diploid və tetraploid buğda növ və növmüxtəliflik-
lərində genetik müxtəlifliyin RAPD markerləri ilə 
öyrənilməsi 
 
Molekulyar  biologiya  və  genetikanın  son  10  ildə  ən  bö-
yük nəaliyyətlərindən biri molekulyar markerlərin canlı orqa-
nizmlərin genetik identifikasiyasında tətbiqi olmuşdur. Mo-

 222 
lekulyar markerlərin, xüsusən, DNT markerlərin bitkiçiliyə 
tətbiqi  sayəsində  bitkilərdə  biomüxtəlifliyin  tez  bir  za-
manda  öyrənilməsi  prosesi  başlanmışdır.  İnkişaf  etmiş  öl-
kələr marker  əsaslı seçməyə əsaslanaraq seleksiyada böyük 
uğurlar  əldə  etmişlər.  DNT  markerlərinin  köməkliyi  ilə 
bitkilərdə  abiotik  və  biotik  stres  amillərə  qarşı  davamlılıq 
genləri  identifikasiya  edilmiş  və  nəticədə  yüzlərlə  quraq-
lığa,  duzluluğa  və  xəstəliklərə  davamlı  bitki  sortları  yara-
dılmışdır. DNT markerlərin köməkliyi  ilə bitkilərin genetik 
yaxınlığı  və təkamülü müəyyən edilir ki, bu da seleksiyada 
uzaq  hibridləşmənin  aparılması  üçün  əsas  element  hesab 
edilir.  Belə  ki,  CİMMYT-də  buğda  bitkisi  üzrə  marker 
metodlarına  əsaslanaraq  600  hibridləşmə  aparılır  ki,  nəti-
cədə  ildə  40  məhsuldar,  xəstəlik  və  zərərvericilərə,  stres 
amillərə davamlı sortlar əldə edilir.  
Respublikamız  da  fauna  və  flora  baxımından  zəngin 
ölkə  sayılır.  Ölkəmizdə  yayılmış  bitki  nümunələrinin 
qorunması,  saxlanması  və  istifadəsinə  son  illərdə  maraq 
daha  da  artmışdır  [9,30].  Bu  məqsədlə,  AMEA  Genetik 
Ehtiyatlar İnstitutu və onun tərkibində Cənubi Qafqazda ilk 
dəfə  olaraq  genbank  yaradılmışdır.  Bu  genbankda  8000-ə 
yaxın  bitki  nümunəsi  qorunub  saxlanılır  ki,  onunda  1283 
nümunəsi  buğdalara aiddir. Genbankda  qorunub  saxlanılan 
nümunələrin genetik  identifikasiya edilərək pasportlaşdırıl-
ması  və  onlardan  seleksiyada  düzgün  istifadə  edilməsi 
günün  aktual  məsələsinə  çevrilmişdir.  İlk  dəfə  olaraq,  bu 
məqsədlə,  biz  respublikamızda  yayılmış  dip loid  və  tetra-
ploid buğda növlərinin RAPD DNT markerlərilə identifika-
siyasını həyata keçirməyə başladıq. 
 
 
 

 
223 
5.1.1. DNT marker metodlarının buğdanın  
identifikasiyasında tətbiqi 
 
Buğda dünya üzrə ən  geniş  istehsal olunan dənli bitkidir 
və onun genom səviyyəsində aqronomik xüsusiyyətlərinin çox 
hissəsi öyrənilmişdir. Onun çox saylı  xromosomları  və polip-
loid  genomunun  xromosom  itkisi  və  ya  artmasına  qarşı  da-
vamlılıq  qabiliyyəti  sitogenetik  usullardan  istifadə  edilməklə 
öyrənilmiş və bu da ilkin buğda genetikasının inkişafına təkan 
vermişdir. Genetik müxtəliflik bitki seleksiyasında əsas mate-
riallardan biridir, morfoloji  əlamətlərə  və  lizozim polimorfiz-
minə əsaslanan mövcud genetik müxtəliflik stabil deyil və ət-
raf  mühitin  təsirinə  məruz  qalır,  lakin  molekulyar  markerlər 
stabil  xarakterlidir.  Biokimyəvi  markerlərdən  izoenzimlər  və 
toxumun  ehtiyat  proteinləri,  DNT  əsaslı  markerlərdən  isə  re-
striktaza  fraqmentlərinin  uzunluq  polimorfizmi  (RFLPs)  və 
təsadüfi  amplifikasiya  olunmuş  polimorf  DNT-lər  (RAPDs) 
buğdalarda  genetik  müxtəlifliyin  qiymətləndirilməsində  isti-
fadə  edilmişdir  [122,313,331].  Başqa  molekulyar  markerlər, 
misal olaraq, sadə nukleotid ardıcılığı təkrarları (SSR), ampli-
fikasiya olunmuş fraqmentlərin uzunluq polimorfizmi (AFLPs) də 
buğdalarda genetik əlaqələrin öyrənilməsində istifadə edilmişdir. 
Bütün  molekulyar  markerlər  arasında  ən  sadəsi  və  buğda 
növləri  arasında  genetik  müxtəlifliyin  öyrənilməsində  ən  uy-
ğunu RAPD marker metodudur [280,394].  
 
 
5.1.2. RAPD praymerləri 
 
RAPD – təsadüfi DNT hissəsinin amplifikasiyasına əsas-
lanan  markerlərdir.  Bu  metod  vasitəsilə  bitkilərin  identifika-
siyası  ucuz  başa  gəlir.  Penelope  J.  Bebeli  və  əməkdaşlarının 

 224 
tədqiqatlarında,  2005-ci  ildə  87  praymerin  içərisindən  seçil-
miş  15  praymerdən  istifadə  edilmiş  və  diploid  və  tetraploid 
buğda növlərinin identifikasiyası həyata keçirilmişdir [58].   
 
 
 
Cədvəl 5.1 
 
İstifadə edilən praymerlər və  
onların verdikləri polimorfizm  
 
№ 
Praymer 
Ardıcıllıq  
(5’ - 3’) 
Bənd-
lərin 
sayı 
Polimorf 
bəndlərin 
sayı 
Polimor-
fizm 
(%-lə) 
1 
OPA-07 
GAAACGGGTG 
5 
4 
80.0 
2 
OPA-08 
GTGACGTAGG 
10 
9 
90.0 
3 
OPB-08 
GTCCACACGG 
11 
7 
63.6 
4 
OPB-10 
CTGCTGGGAC 
11 
10 
90.9 
5 
OPB-20 
GGACCCTTAC 
5 
4 
80.0 
6 
OPE-02 
GGTGCGGGAA 
12 
8 
66.6 
7 
OPN-04 
GACCGACCCA 
14 
8 
57.1 
8 
OPN-05 
ACTGAACGCC 
7 
5 
71.4 
9 
OPN-08 
ACCTCAGCTC 
7 
5 
71.4 
10 
OPO-04 
AAGTCCGCTC 
7 
6 
85.7 
11 
OPO-05 
CCCAGTCACT 
9 
7 
77.8 
12 
OPO-06 
CCACGGGAAG 
16 
10 
62.5 
13 
OPO-12 
CAGTGCTGTG 
13 
10 
76.9 
14 
OPO-15 
TGGCGTCCTT 
9 
8 
88.9 
15 
OPAN-16 
CAAGGTGGGT 
5 
4 
80.0 
Cəmi 
 
 
140 
105 
75.0 
   

 
225 
A        B       C      D      F      G      H        I        J     K      M 
 
 
 
 
Şəkil 5.1. RAPD markerlərlə diploid və tetraploid buğdaların 
elektrofarezi 
 
A)  T.turgidum  v.alboyadurum,  B)  T.durum  v.leucurum  (Şərq),  C)  T.pe-
rsicum,  D)  T.dicoccum  v.atratum,  F)  T.durum  v.hordeiforme  (Bərəkətli 
95), G) T.monococcum H., T.boeoticum, I) T.turgidum v.salomonis,  
J) T.dicoccum v.farrum, K) T.dicoccoides, M) Marker 
 
İstifadə  olunan  praymerlərdən  alınmış  şəkillər  ayrı-ayrı-
lıqda  təhlil  edilmiş  və  polimorfizmin  faizi  hesablanmışdır. 

 226 
Bizim  tədqiqatda  praymerlərin  polimorfizmi  orta  hesabla 
75.0% olmuşdur [3]. OPA – 04, OPAN 16, OPA -07, OPE-02 
praymerləri vasitəsilə əldə olunmuş polimorfizm aşağıdakı şə-
kildə təsvir edilmişdir.  
 
 
5.1.3. Genetik oxşarlıq 
 
15  praymerdən  istifadə  etməklə  nümunələr  arasında  po-
limorfizm  binar  nömrələmə  əsasında  qiymətləndirilmişdir 
(1;0).  Bəndin  olması  1,  həmin  yerə  uyğun  sahədə  olmayan 
bəndlər  isə  0  kimi  nömrələnmiş  və  N.Nei  və  W.Li  (1979) 
tərəfindən  verilmiş  formula  əsaslanaraq  oxşarliq  indeksi  he-
sablanmişdir [296] (Cədvəl 5.2). 
Alınmış nəticələrə əsaslanaraq dendroqram tərtib  edilmiş  və 
nümunələrin  genetik  yaxınlığı  göstərilmişdir.  Dendroqramda  2 
əsas qrup alınmışdır. T.dicoccoides v. arabicum, T.dicoccum v. 
farrum,  T.durum  v.  hordeiforme  (Bərəkətli  95),  T.dicoccum  v. 
atratum, T.boeoticum, T.durum v.leucurum (Şərq) növmüxtəliflik-
ləri bir qrupda, T.turgidum v. salomonis, T.turgidum v.alboyadu-
rum,  T.persicum  və  T.monococcum  növləri  isə  digər  qrupda 
birləşmişlər.  Qruplar  daxilində  də  müəyyən  qruplaşmalar  mey-
dana gəlmişdir. Belə ki, 1-ci qrupda T.dicoccoides v. arabicum 
və  T.dicoccum  v.farrum  nümunələri  bir-birlərinə  daha  yaxın 
olduqları görünür. 

 
227 
Cədvəl 5.2 
 
Diploid və tetraploid buğda nümunələrinin öxşarlıq indeksləri  
 
Genotiplər 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
T.dicoccoides 
1 
 
 
 
 
 
 
 
 
T.dicoccum v. farrum         
0.562 
1 
 
 
 
 
 
 
 
T.turgidum v. salomonis        
0.516 
0.424 
1 
 
 
 
 
 
 
T.boeoticum             
0.414 
0.516 
0.400 
1 
 
 
 
 
 
T.monococcum           
0.387 
0.364 
0.562 
0.303 
1 
 
 
 
 
T.durum v. hordeiforme 
(Bərəkətli 95) 
0.533 
0.625 
0.322 
0.414 
0.387 
1 
 
 
 
T.dicoccum atratum 
0.452 
0.545 
0.312 
0.466 
0.437 
0.581 
1 
 
 
T.persicum 
0.483 
0.387 
0.400 
0.428 
0.400 
0.345 
0.400 
1 
 
T.durum v.leucurum (Şərq) 
0.333 
0.437 
0.452 
0.552 
0.452 
0.400 
0.452 
0.551 
1 
T.turgidum alboyadurum 
0.529 
0.529 
0.588 
0.485 
0.514 
0.529 
0.514 
0.545 
0.470 
 
226
 
 

 228 
2-ci qrupda isə, əsasən, T.turgidum v.salomonis və T.tur-
gidum  v.alboyadurum  növmüxtəlifləri  bir-birinə  daha  yaxın 
hesab  edilir.  Bu  yaxınlığı  adi  qəbul  etmək  olar,  çünki  solo-
monis  və  alboyadurum  eyni  növün  müxtəlif  növmüxtəliflik-
ləridir. T.monococcum və T.boeoticum diploid olmalarına bax-
mayaraq, bizim  istifadə etdiyimiz praymerlərin  verdiyi bənd-
lərə  görə bir-birindən  genetik cəhətdən uzaq  kimi qiymətlən-
dirilmişdir.  
Nümunələr,  həmçinin  AMEA  Genetik  Ehtiyatlar  İnstitutu-
nun  Abşeron  təcrübə bazasında  becərilmiş  və məhsuldarlıq  ele-
mentlərinə görə struktur analiz edilmiş və nəticələrə əsasən den-
droqrama tərtib olunmuşdur (Şəkil 5.2). 
 
 
 
Şəkil 5.2. Diploid və tetraploid buğda nümunələrinin  
  oxşarlıq indeksinə görə qruplaşması 

 
229 
Cədvəl 5.3 
 
Abşeronda səpilmiş diploid və tetraploid buğda  
növ və növmüxtəlifliklərinin struktur analizi 
 
Ad
ı 
B
it
k
in
in
 b
o
y
u
 
M
əh
su
ld
ar
 
gö
vd
əl
ər
in
 s
ay
ı 
S
ün
bü
lü
n 
uz
un
lu
ğu
 
S
ün
bü
lü
n 
çə
k
is
i 
S
ün
bü
lc
ük
-l
ər
in
 
sa
yı
 
D
ən
in
 ç
ək
is
i 
D
ən
in
 s
ay
ı 
1
0
0
0
 d
ən
in
 
kü
tl
əsi
 
T.boeoticum 
114  2.6 
7.5 
0.88 
27.8 
0.49  19.0  15.5 
T.monococcum 
104  4.8 
6.6 
0.86 
29 
0.52  26.7  18.0 
T.dicoccoides 
103  3.55 
8.2 
2.50 
11.5 
1.50  23.3  41.0 
T.dicoccum  
v. farum 
131  4.3 
6.1 
1.95 
16.0 
1.45  33.2  40.6 
T.dicoccum  
v. atratum 
122  3.90 
7.7 
2.1 
23.3 
1.28  41.7  32.0 
T.turgidum  
v. alboyadurum 
114  2.4 
6.45  4.36 
20.1 
3.35  54.8  56.9 
T.turgidum  
v. salomonis 
133  3.05  8.55  4.53 
25.8 
2.61  55.7  52.0 
T.persicum 
87.0  3.50  11.9  1.92 
18.9 
1.35  32.9  35.0 
T.durum 
v.hordeiforme 
(Bərəkətli 95) 
94.0  4.27  6.40  4.20 
18.4 
3.24  49.9  62.0 
T.durum  
v. leucurum (Şərq) 
132  3.5 
7.40  3.47 
19.6 
2.39  41.6  52.0 

 230