Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

5. Fəlsəfə və onun elmlər sistemində yeri.
Fəlsəfənin elmlər sistemində yerini ifadə etmək üçün ona “elmlər elmi” də deyilir. Bu elm hadisə və proses­lərəin mahiyyətini dərk etməyə, reallığa adekvat qərarlar qəbul etməyə imkan verir.
Fəlsəfənin obyekti varlıqdır, təbiətdir, cəmiyyətdir, in­san­dır. Bu anlayışları digər elmlər, o cümlədən, kimya, fi­zika, biologiya, psixologiya, sosiologiya, kulturologiya və s. kimi elm sahələri də öyrənir. Fəlsəfənin bunlardan fərqli cəhəti odur ki, o təbiətdəki hadisələri, cəmiyyətin in­ki­şaf qanunauyğunluqlarını tədqiq edir.
Fəlsəfi düşüncə insanı ali məqsədlər və dəyərlərə doğ­ru can atmasına səbəb olur. Fəlsəfə insanlığın özü­n­ü­dərk şüurudur və cəmiyyətin sosial və mədəni mühiti ilə şərtlənir.
Mövzu 2
Antik dövr fəlsəfəsi


Antik dövr fəlsəfəsi dedikdə qədim Yunanıstan və Ro­mada b.e.ə. VII əsrdən bizim eranın VI əsrinə qədər ya­ranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. Milet məktəbi ilk yu­nan fəlsəfi məktəbi olmuşdur. Fales (b.e.ə. 624-547) Milet məktəbinin banisi və yunanların ilk filosofu hesab olu­nur. Ticarətlə məşğul olarkən dövrün inkişaf etmiş sivili­za­siya mərkəzlərinə, o cümlədən Misir, Babilistan və Fi­ni­ki­yaya səfərlər etmiş, müxtəlif sahələrə aid elmi bilik­lərə yiyələnmişdir.
Fales təlimini ilk baxışda bir az qəribə və bir az da sa­dəlövh görünən belə bir mühakiməyə gətirmək olar: hər şey sudur (və yaxud, hər şey sudan yaranıb). Lakin Fa­le­sin fəlsəfi təlimindən miras qaldığı heç bir şübhə doğur­ma­yan bu mühakiməyə filosof və fəlsəfə tarixçiləri ciddi diq­qət yetirmişlər. Belə mühakiməyə gəlmək Falesdən köh­nə mifoloji dünyagörüşü ilə dövrün yaşanan sosial in­qilabının tələblərinə cavab verəcək yeni elmi təfək­kü­rün sintezini tələb edirdi.
Falesin ikinci əsas fəlsəfi müddəası belə səslənir: “dün­ya canlıdır və Allahlarla doludur”. Burada həyat və hərə­kətin mənbəyi qismində can haqqında qədim təsəv­vürlər əksini tapır. Daş (maqnit) cəzb etdiyi dəmir par­ça­sını hərəkətə gətirir və yaxud özü ona doğru hərəkət edir, deməli daş özü-özünü hərəkətə gətirirsə cana malik olmalıdır. Çünki, can –canlılara məxsus olan hərəkət­li­yin mənbəyidir. Müddəanın ikinci hissəsi ilə bağlı bun­ları söyləmək olar: o dövrdə geniş yayılmış təsəvvürlərə görə can hər şeyə qarışıb; ola bilər ki, buradan çıxış edən Fales hesab edib ki, hər şey Allahlarla doludur. Oxşar fi­kir­lərə əsaslanaraq Falesin təlimini bəzən hilozoizm ki­mi xarakterizə edirlər.
Falesin astronomiya və həndəsə sahəsində də kəşfləri olmuşdur. İli 365 günə böl­müş, kölgənin uzunluğuna görə piramidaların hün­dür­lü­yünü ölçmüş, bir sıra həndəsi teoremləri (məs. bəra­bər­yanlı üçbucağın oturacağına bitişik bucaqların bəra­bər­liyi) isbat etmiş, Yerin disk şəklində olub su üzərində sü­kunətdə qaldığını iddia etmişdir.
Fəlsəfə tarixində Falesin əsas xidməti, elmdən dünya­görüşü nəticələri çıxararaq mifoloji dünyagörüşü zama­nın ruhuna cavab verən fəlsəfəyə çevirməsidir.
Milet məktəbinin ikinci böyük filosofu Anaksimandr (b.e.ə. 610-546) Falesin dostu və şagirdi olmuşdur. Hə­ya­tı haqqında çox az məlumat qalıb. “Təbiət haqqında”, “Ye­rin təsviri”, “Tərpənməz ulduzlar haqqında”, “Sfera” ad­lı əsərlər yazmış, lakin onlar dövrümüzə gəlib çatma­mış­dır. İlk dəfə olaraq fəlsəfi əsəri nəsrlə yazmışdır.
Anaksimandr mürəkkəb naturfəlsəfi sistem yarat­mış­dır. Bu sistemdə Falesin toxunduğu bir çox prob­lem­lər konkret təcəssümünü tapmış, fəlsəfi dünyagörüşü və mücərrəd təfəkkürün inkişafında irəliyə doğru böyük ad­­­dım atılmışdır. Dünyanı bütöv və vəhdətdə nəzərdən ke­çirən Anaksimandr bütün mövcudluğun əsası və ilk­baş­lanğıcı olaraq konkret fiziki substansiyanı deyil, qey­ri –müəyyən və ilk baxışda mücərrəd “hüdudsuzu”–“apeyron”u (άπειρον) götürmüşdür.
Antik dövrdə su, od, hava və torpaq kimi ünsürlərin bir–birinə çevrilməsi haqqında təsəvvürlərə əsas­lan­maq­la Anaksimandr fərz edə bilirdi ki, çevrilmə prosesində dörd ünsürün hamısı üçün ortaq və onlara eyni dərə­cə­də xas olan nəsə ümumi var. Çevrilmələri də məhz bu ün­sür mümkün edir. İlk maddənin apeyron olaraq (yəni, hü­dudsuz) qəbul edlməsi ilk növbədə onun keyfiyyət qey­ri –müəyyənliyini, onda hansısa xassə və strukturun ol­mamasını göstərir. Lakin, apeyron eyni zamanda kə­miy­yətcə hüdudsuzdur, sonsuzdur.
Anaksimandr külək, yağış, ildırım və göy gurul­tu­su kimi meteoroloji hadisələrin səbəblərini aşkarlamağa ça­lışmış, Lakedemonda baş vermiş zəlzələni öncədən söy­ləmişdir.
Milet üçlüyünün sonuncusu Anaksimen (be.ə.585 -528) Anaksimandrın şagirdi və dostu olub. Həyatı haq­qın­da məlumat yox dərəcəsindədir. Anaksimen də sələf­lə­rinin ardınca ilk başlanğıc probleminin həllinə çalış­mış­dır. Lakin o, nə suyu, nə də ki, apeyronu qəbul etməmiş, ilk başlanğıc olaraq havanı götürmüşdür. Havaya ilk baş­lanğıc “statusu” verilməsi, Anaksimenin həyatın mən­bə­yi olan nəfəsin müşahidəsi nəticəsində də törəyə bilərdi. Be­lə ki, onun canla hava arasında analogiya aparması da mə­­­lumdur. Bu Anaksimenin dövrümüzə gəlib çatmış və ona məxsusluğu şübhə doğurmayan yeganə fraq­men­tin­də də əksini tapır: “Hava olan canımızın bizi saxladığına bən­­zər olaraq, nəfəs və hava da bütün dünyanı əhatə edir”.
Anaksimenin təlimi yunan elmi–nəzəri təfəkkürünün sonrakı inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış, onun ideya­la­rı Pifaqor, Anaksaqor, Apolloniyalı Diogen və ato­mis­t­lərə birbaşa təsir göstərmişdir. Anaksimenin fəlsəfə ta­ri­xin­də əsas xidməti odur ki, O, yaranma prosesinin key­fiy­yət aspektini izah edərək, prosesi kəmiyyət dəyiş­mə­lərinə müncər etmişdir. Onun konsepsiyasından belə mə­lum olur ki, kainatın müxtəlif hissələri heç də fərqli şey­lər­dən əmələ gəlməmiş və bir –birindən yalnız özündə ilk başlanğıcdan, yəni, havadan az, və ya çox miqdarda sax­laması ilə fərqlənir