Rabil Mehtiyev Fəlsəfə

Empedokl və Anaksaqorun fəlsəfəsi. Empedokl (b.e.ə V əsr) demişdir ki, hərəkətverici qüvvə məhəbbət və düşmənçilikdir. Əvvəlcə məhəbbət hissi adamları bir­ləş­dirir və hər şey harmoniyada olur. Lakin sonra düş­mən­çilik ortaya çıxır ki, bu da insanlar arasında nifrət və qar­şıdurmanı gücləndirir. Empedokl ətraf aləmin dərk olun­­masında hissi idrakın əsas rol oynadığını qeyd edir­di. Onun fikrincə 4 ünsür – torpaq, od, su, hava hər bir şe­yin əsasıdır.
Anaksaqor Afina (bütövlükdə Yunanıstan deyil, yal­nız onun indiki paytaxtı) fəlsəfi məktəbinin banisidir. Çox­­mahiyyətlilik (plüralizm) haqqında təlim Anaksaqora (b.e.ə. 500-428) məxsusdur. O hesab edirdi ki, dünyadakı bü­tün şeylərin hərəkətverici qüvvəsi ağıldır. (O ağıl de­dik­də kosmik ağılı nəzərdə tuturdu). Bu kosmik ağıl şey­lə­ri hərəkətə gətirməklə eyni cinsliləri birləşdirir, əksinə müx­təlif cinslləri isə biri birindən ayırır. Biri birinə uy­ğun olanlardan yeniləri törəyir və beləliklə həyat davam edir.
Anaksaqorun təlimi Levkipp və Demokritin atomizm nə­zəriyyəsinin meydana gəlməsi üçün əsas olmuşdur. Qə­dim yunan atomizminin banisi Levkip və Demokrit idi.
Demokritə görə, atomlar xırda və hərəkətdə olan od­dan təşkil olunub. Demokrit dünya haqqında iki versiya irə­li sürmüşdür ki, birincisi, atomlar xaotik şəkildə istə­ni­lən istiqamətlərdə hərəkət edirlər. İkincisi, atomlar yuxa­rı­dan aşağıya düşür, özlərindən yüngülləri də aşağı yu­var­ladırlar. Nəticədə bir növ qasırgalar, toqquşmalar ya­ra­nır.
Efesli Heraklit (b.e.ə. 544–483) dialektikanın banisi hesab olunur.
«Təbiət haqqında» əsərində o hər şey oddan əmələ gə­lir, daimi olaraq dəyişir, suya, havaya, torpağa dönüb son­ra yenidən oda çevrilir kimi fikirlər irəli sürmüşdür. He­raklit bütün mövcudatın dəyişkən xarakter daşıması haq­qında fikirləri ilə tanınır. O, dünyanı axar çaya bən­zə­dir­di. Məşhur kəlamı «Axan suya iki dəfə girmək olmaz» idi.
Pifaqor (b.e.ə. 580–512) tərəfindən yaradlan məktəbdə elm, əsasən də riyaziyyata üstünlük verilirdi. Özünü ilk fi­losof adlandıran Pifaqorun məşhur kəlamı «Hər şey har­moniya və rəqəmlərdən ibarətdir» olmuşdur. Pifa­qor­çular harmoniyanı «cürbəcür qarışıqların birləşməsi və müx­təlif rəylərin razılığı» kimi izah edirdilər.
Pifaqor fəlsəfədə riyaziyyat və rəqəmlər haqqında mis­tik və yarımelmi simvollar müəllifi olaraq tanınır. Ey­ni zamanda pifaqorçuların səma cisimləri haqqında dü­şüncələri də fəlsəfi baxımdan diqqətə layiqdir.
Sokrat (b.e.ə.470–399) ilk dəfə olaraq fəlsəfəni və kos­mik təsəvvürləri konkretləşdirdi, insanları öz həyatı ba­rədə düçüncələrə dalmağa dəvət etdi. Başqa sözlə, Sokrat insanı önə çıxarır, onu hər cür fəlsəfənin əsas predmeti he­sab edirdi. Sokrat antik fəlsəfənin ikinci dövrünün ba­ni­si olmaqla heç bir əsər yazmasa da, onun fikirləri tə­lə­bə­ləri və ardıcıllarının, xüsusilə Platonun və Aristotelin əsərlərindən öyrənilmişdir.
Sokrat küçə və digər ictimai yerlərdə çıxışları ilə fərq­lən­miş, Afina vətəndaşı kimi Spartaya qarşı döyüşlərdə ol­muşdur. Sokrat məsələləri mübahisə və yaxud söhbət for­masında şərh edirdi. Bunun üçün o dialektik metod­dan istifadə edirdi. Onun fikrincə, idrakın əsas məqsədi özünü dərk etməkdir. Sokrat dinsizlik və əxlaqsızlıqda təqsirləndirilib ölümə məhkum edilmiş, zəhər qəbul edə­rək özünü öldürmüşdü. Məşhur kəlamları «öz–özünü dərk et» və «mən bir şeyi bilirəm ki, heç nə bilmirəm»dir.
Sokrat insanda dörd keyfiyyəti əsas sayırdı ki, bunlar müdriklik, xeyirxahlıq, cəsurluq və ədalətlilikdir. Sokrat induktiv metodu ilk dəfə elmə gətirərək ayrı– ayrı hadi­sə­lərdən ümumi nəticə çıxarmaqla deduktiv metod vasi­tə­silə mühakiməni əsaslandırmağı vacib sayırdı. Qədim yu­nan fəlsəfəsinin sokrata qədərki və sokratdan sonrakı döv­rə bölünməsi Sokratın bir folosof kimi böyüklüyünü xa­rakterizə edir. Təsadüfi deyil ki, onun ardıcıl­la­rı kirena, kinik və meqara adlanan müxtəlif məktəblər ya­ratmışlar.
Platon (b.e.ə. 427– 347) Avropa fəlsəfəsinin banisi he­sab olunur və Afinada Akademiya adlanan məktəbi ya­radıb. Platonun fəlsəfi təlimi əxlaq və digər sahələri əhatə edirdi. Platon öz fəlsəfəsini üç hissəyə: dialektika, fizika və etikaya bölmüşdü. Dialektika varlıq, fizika təbiət, eti­ka isə əxlaq haqqında təlim idi. Onun etikası bizim fəa­liy­yətimizin ali məqsədi kimi xeyir anlayışının izahına is­ti­nad edirdi. Platon dövlət quruculuğunun əsaslarını da öz etik təliminin prinsiplərinə uyğunlaşdırırdı. «Dövlət» əsə­rində qeyd edirdi ki, dövlətdə vətəndaşlar üç təbə­qə­yə bölünməli idi ki, ilk təbəqə hakimlər, ikinci təbəqə hərb­çilər, üçüncü təbəqə cəmiyyətin maddi təminatına qay­ğı göstərənlərdir. Platona görə bir neçə dövlət qu­ru­luşu aristokratiya, timokratiya, oliqarxiya, tiranlıq , de­mok­ratiya, monarxiya mövcuddur. Filosof aristo­kra­ti­ya­ya üstünlük verirdi.
Platon hər şeyin əsasını maddədə de­yil,­ideya­da görürdü. Onun fikrincə, bizim yaşadığımız dün­ya real de­yil, çünki dəyişkəndir. Şeylərin əsl mahiyyəti onların sə­bəblərində və ya ideyalardadır. Platona görə ideyaları duy­maq olmaz, onları yalnız düşüncə ilə dərk etmək olar. Onun fəlsəfəsində varlıq ideya, yoxluq isə materiya qə­bul edildiyinə görə, onu idealist filosof adlandırırlar.
Filosof reinkarnasiyaya inanırdı və düşünürdü ki, in­san gələcək həyatda fərqli bədənlərdə yeni həyat əldə edə­cək.