Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Bilinqvizm mexanizmi – 

formalaşmış vərdişə görə bir dildən 

digərinə keçmə bacarığıdır ki, onun həyata keçirilməsi həm ilkin, 

həm də tərcümə dilində nitqi eşidib qəbul etmə vərdişindən, ehtimal 

proqnozlaşdırmadan və özününəzarətdən asılıdır. 

Birbaşa transformasiya – 

transformasion modeldə nüvə 

cümlələrinin səthi strukturlara dəyişməsi işarəsi ilə göstərilir. Sözün 

birbaşa mənası – bu elə sözün əşyavi-məntiqi mənası deməkdir. 

Birbaşa tərcümə – 

orijinaldan birbaşa aparılan tərcümə. 

Birbaşa sinxron tərcümə – 

xarici (ana) dilində  çıxış edən 

birbaşa sinxron tərcümədə natiqin nitqidir ki, bilavasitə bütün tər-

cümə kabinələrinə verilir və o andaca müvafiq işçi dillərə tərcümə 

olunur. 

Birbaşa məna – 

məcazi mənadan fərqli olaraq sözün xüsusi 

mənada olan mahiyyəti deməkdir. 

Birdilli xüsusi lüğət – 

bu, elə xüsusi ensiklopedik lüğətdir ki, 

onun məqalələrində müxtəlif sözlərin quruluşu təsvir olunur, xüsusi 

terminlər izah edilir, müxtəlif istehsalat proseslərində  işlənən 

üsulları, avadanlıq və s. Haqqında illüstrasiyalı çertyojlar, sxemlər, 

şəkillər şəklində məlumatlar verilir. 

Birdilli lüğət 

– 1. Sözlərin sırasını müəyyən ardıcıllıqla (adə-

tən,  əlifba sırasına görə), eyni dildə sözlərin, anlayışların, yaxud 

predmetlərin izahını, təriflərin, təsvirlərin, nümunələrin, eləcə  də 

sinonimlərin və yaxud antonimlərin köməyi ilə verən kitab. 2. 

Bütün informasiyanı eyni dildəki vasitələrlə verən lüğət. 3. Sözlərin 

 

13 

mənasını, anlayışları və predmetləri, təriflərin, təsvirlərin, nümunə-

lərin və eləcə  də sinonim və antonimlərin köməyi ilə izah edən 

izahedici lüğət. 

Birdilli situasiya 

– 1. Kommunikativ fəaliyyət eyni işarə siste-

minin kodu altında gedən (həyata keçirilən) situasiya. 2. İnformasiya-

nın işlənib hazırlanmasını elə şəraitdə nəzərdə tutur ki, bu zaman ma-

şının girişində  və  çıxışında işlənib hazırlanan informasiya eyni təbii 

dildə realizə olunur. 3. Bu o zaman baş verir ki, maşının girişində və 

çıxışında informasiya eyni dildə daxil olur. 4. İnformasiyanın «insan-

maşın-insan» sistemində hazırlanması elə şəraitdə gedir ki, bu zaman 

maşının girişində  və  çıxışında informasiya eyni dildə realizə olunur. 

Belə realizasiya üçün bariz nümunə linvostatistik tədqiqatlar, infor-

masiya-axtarış sistemləri və s. ola bilər. 

Birdillik – 

bir dil ilə məhdudlaşma. 

Birtərəfli tərcümə – 

bir istiqamətdə A1 dilindən A2 dilinə 

çevrilən tərcümə. 

Buraxılma və əlavə – 

qrammatik və eləcə də leksik transfor-

masiyalar əlavə sözlərin, yaxud hər hansı elementlərin buraxılması-

nı tələb edir. Buna görə də buraxılma və əlavə əksər hallarda qram-

matik transformasiyanın digər növləri ilə uyğunlaşır və bu, nitq 

hissələrinin  əvəzlənməsi ilə baş verir. Əlavə sözlərin ortaya qo-

yulması bir sıra əlavə səbəblərlə şərtlənir: cümlənin strukturundakı 

fərqlərlə  və daha müxtəsər olan ilkin dildəki cümlələr tərcümə 

dilində fikrin daha geniş  şəkildə ifadəsi tələb olunarkən gedir. 

Müvafiq sözün, yaxud bu sözün müvafiq leksik-semantik 

variantının olmaması da tərcümədə  əlavə sözlərin mətndə istifadə 

olunmasına səbəb olur. 

 

 

C  

 

Cins – 

1. Növləri birləşdirən qrup. 2. Müəyyən hal şəkilçisini 

xarakterizə edən leksik-qrammatik ad kateqoriyası, uzlaşma xüsu-

 

14

siyyətləri və onların kişi, qadın və orta cinsi müəyyən etmə əlamət-

ləri vardır. 

Cümlə səviyyəsində tərcümə – 

adətən spesifik rəngə məxsus 

olan və tərcümə zamanı yox olan frazeoloji vahidlərin (atalar sözü, 

zərb-məsəllər, idiomatik ifadələr, xalq nitqi və s.) tərcüməsi zamanı 

istifadə olunur. Bu baxımdan cümlənin mənası ümumi ilkin dildə 

olan cümlənin mənası ilə üst-üstə düşür, lakin bununla belə həmin 

cümlələrin daxilindəki sözlər və söz birləşmələri arasında uyğunluq 

müəyyənləşdirmək olmur. Bax: kompensasiya. 

Cümləbəcümlə  tərcümə – 

bir cümlənin digərinin ardınca 

ardıcıl tərcümə prosesi. 

Cümlənin səthi quruluşu 

– 1. Bu, cümlənin ünsiyyət prose-

sində nitqdə əldə etdiyi konkret formasıdır. 2. Bu, cümlənin leksik-

sintaktik təşkilidir ki, burada cümlə üzvləri heç də özlərinə uyğun 

real substansiya funksiyalarına və əlamətlərinə tam müvafiq olmur. 

Məsələn, mübtəda hərəkətin mahiyyətini yox, prosesin obyektini, 

yaxud zaman xarakteristikasını göstərmir. Səthi strukturlu cüm-

lələrdə sintaktik əlaqələr situasiyaya nisbətən qismən təsvir 

olunanın təsviri xarakterini itirir. 

Cümlənin sintaktik strukturu – 

Cümlənin sintaktik quruluşu. 

Cümləüstü bütövlük – 

ən aşağısı iki yanaşı cümlədir ki, 

burada bu cümlələr eyni üsullu ifadə, eyni tipli və eyni istiqamətli 

olmaqla, onlara struktur – məna korrelyasiya xasdır. 

 

 

Ç 

 

Çağırış siqnalı – 

bədahətən (özündən asılı olmayan) forma-

laşdırma elementi; radiostansiyanın şərti işarəsidir ki, buna görə ra-

dioəlaqə yaratdıqda və danışıq aparanda onu tanımaq olur. O bir, 

yaxud iki sözdən, yaxud bir neçə hərf, yaxud rəqəmdən, hərflər, rə-

qəmlər və sözlərin birləşməsindən ibarət ola bilər. 

Çoxdilli lüğət - 

üç və daha çox bir-biri ilə müqayisə (tutuşdu-

rulan) edilən tərcümə lüğəti. 

 

15 

Çoxdillilik – 

1. Bir neçə dili mükəmməl bilmək; 2. Konkret 

ərazidə bir neçə dilin olması. 

Çoxdilli situasiya – 

bu, sistemə bir neçə tərcümə dilinin ma-

şın lüğəti yerləşdirildiyi halda baş verir, məsələn, «mütərcimin av-

tomatlaşdırılmış  iş yeri», avtomatlaşdırılmış terminoloji lüğətlərdə 

və xüsusi leksikada, maşın sahə lüğətlərində və s. bununla belə bu 

sistemlərdən hər birində terminal nəticə yalnız kişi - ilkin və  tər-

cümə dilinin qarşılığı ilə  həyata keçirilir, daha doğrusu, sistemin 

özü çoxdilli olmasına baxmayaraq, ikidillilik şəraitində gedir. 

Çoxfunksionallıq - 

müxtəlif nitq hissələrinin formaca bir-bi-

rinə uyğun gəlməsi, bununla belə bəzi hallarda bu hissələr mənaca 

yaxın, bəzi hallarda isə bu sözlər mənaca tamamilə bir-birindən 

fərqli olur. 

Çoxpilləli tipik ayırma, seçmə - 

çıxarış ayırma, seçmə əsas 

bütövün ardıcıl olaraq kommunikativ - funksional əlamətə görə 

həmcins yarımqruplara (yarımmövzulara) bölünməsini nəzərdə tutur 

ki, onlar da öz növbəsində  çıxarış (ayırma, seçmə) proqramının 

təsnif sxeminə müvafiq olaraq bölmələrə  və yarımbölmələrə bö-

lünür. Başqa sözlə, mövzualtılar (yarımmövzular) və onun bölün-

müş payları ümumi çıxarışın cəmi olmaqla, formal - funksional 

sxemlə birləşmiş kiçik seçilmişlərin cəmini göstərir. Seçmə proq-

ramının belə təşkili əsas cəmin son dərəcə kiçildilmiş nüsxəsi olur. 

Belə olduqda müşahidə vahidi kimi müəyyən həcmdə öyrənilən 

dilaltı  məzmunca məxsus olan yazılmış  mətnin müəyyən hissəsi 

kimi çıxış edir. 

 

 

D 

 

Daha böyük informasiya yükünə malik sözü seçmə 

metodu – 

məna təhlili metodlarından (ardıcıl tərcümənin yazıya 

alınması sistemində istifadə olunur) biridir, bu zaman açar 

informasiyası rolunu oynayan sözlər seçilir. 

 

16

Daxili keçidlər markeri - 

mətnin «on the other hand, ho-

wever» tipli yeni bölgülərinin  ənənəvi üsulla aparılması – «lakin 

digər tərəfdən», «then all of a sudden» - «və birdən», «in contrast 

with all this» - «bütün bunlardan fərqli olaraq» və s. 

Daimi uyğunluq (müvafiqlik) – 

1. (məsələn, terminlər, 

coğrafi adlar, qabaqlayıcı yazılar, sitatlar, atalar sözü və s.). 2. 

Daimi uyğunluq, həm də ekvivalent müvafiqlik deməkdir. 

Danışıq dili – 

bu, ədəbi dilin kodlaşmamış forması olan kitab 

dilinə qarşı duran xüsusi üslubi həmcins funksional sistemdir. 

Danışıq dili özünün xüsusi şəraiti olan, məsələn, deyimin 

qabaqcadan düşünülməsi və dil materialının qabaqcadan seçilmə-

məsi, danışıq iştirakçılarının nitq ünsiyyətində bilavasitə nitq 

aktında onlar arasında və deyimin özünün xarakterində rəsmiyyətin 

olmaması ilə fərqlənir. Danışıq dilinə dil sisteminin bütün səviyyə-

lərinin – fonetikada (tələffüz), leksika, morfologiya və sintaksisdə 

özünü göstərə biləcək xüsusiyyətlər xasdır. 

Danışıq klişesi – 

danışıq dilində istifadə edilən stereotip de-

yim. Danışıq klişesinin fərqləndirilməsi təlimdə kommunikativliyin 

realizasiyasına kömək edir. 

Dar sintaktik kontekst – 

bu, konkret sözün, söz birləşməsi-

nin, yaxud cümlənin işlədildiyi sintaktik konstruksiyadır. 

Daralma (daraldılma) – 

tərcümə praktikasında konkret-

ləşməyə müvafiq olan semantik transformasiya. 

Deyim mənası – 

1. Məlumatın invariantı, yəni məlumatı ötü-

rən, yaxud alanın  şüurunda bu məlumatın gerçəklik situasiyası ilə 

uyğunlaşması. 2. Nitq əsərinin konkret situasiyada məzmunu olub 

semantik və situativ məlumatın qarşılıqlı təsiri nəticəsi. 

Dərinləşdirilmiş yenidən kodlaşdırma 

– orijinalın dərinləş-

dirilmiş strukturunun (bunula belə, səthi strukturda kənarlaşmalar 

ola bilər) tərcüməsi. 

Diaxron tərcümə – 

qeyri-müasir ədəbi mətnin (tarixən əvvəl 

mövcud olmuş) müasir tərcüməsi. 

Diqqətli auditoriya – 

sayca daha böyük qapalı auditoriya. 

 

17 

Dil daxilində  tərcümə – 

bax: transformasiya, dildaxili tər-

cümə. 

Dilin struktur səviyyəsinin təşkili – 

tərcümənin stratifikasi-

yaya müvafiq mətn səviyyələrinə görə realizasiyası təsnifatı. Bədii 

tərcümə heç də yalnız bir səviyyədə realizə olunmur, o çox şeyləri 

əhatə edir. Bununla belə, o heç də bir dominant səviyyə ilə qurulma 

imkanlarını da istisna etmir. Mətnin qurulmasının ayrı-ayrı  səviy-

yələrinə uyğun olaraq tərcümədə yenidən kodlaşdırma həyata ke-

çirilir. Bu, fonematik səviyyədən başlayaraq, morfematikdən keçə-

rək, leksik, frazeoloji, dialekt, dialektüstü mətn səviyyələrinə qədər 

hər  şeyi  əhatə edir. Tərcümədə realizə olunan tərcümənin dil sə-

viyyəsinə görə öyrənilməsi – bu, tərcümənin evristik mərhələsinin 

tədqiqidir. 

Dil sistemaltısı – 

mətnin nisbətən müstəqil hərəkət (fəaliyyət) 

qruplarının kommunikativ fəaliyyətin sistemaltı kimi sıxılmış 

modelin hissəsi. 

Dil üslubu – 

1. Seçim, uyğun işlənmə və dil vasitələrinin təş-

kilində xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunan növ müxtəlifliyi 

məlumat vəzifələri ilə səciyyələnir. 2. Üslub dil sisteminin sistemal-

tından biri kimi (yaxud belə sistemaltının kombinasiyası kimi) digər 

nitq üslublarından fərqli olaraq belə sistemaltının tətbiqində nitqin 

tipik tətbiqi sferasında istifadə olunur. 

Dil üslubu – 

dil sisteminə mənsub əlamətlərin reallaşması ki-

mi götürülən üslub. Dildə funksional və ekspressiv ifadə vasitə-

lərinin işləndiyi üslub.  

Dil modeli – 

bu,  linqvistik hadisələrin cəmi, daha doğrusu, 

elə mexanizmdir ki, o leksik vahidlər və qaydaların düzgün, zəncir-

vari qrammatik qaydalara uyğun olaraq mətn yaratmasına imkan ve-

rir. Bu mənada nəinki dilaltı modeli yazılı  şəkildə realizə olunan 

mətnləri, həm də potensial mövcud olan, daha doğrusu, yazıla bilə-

cək mətnləri də əhatə edir. 

Dilin statistik modeli – 

dilaltı alınmış funksional – kom-

munikativ modelin təşkil olunmuş strukturunda duran modeldir ki, 

 

18

onun köməyi ilə tezlik lüğətləri seriyasının yaradılmasında nəticə 

olan ehtimal-statistik korpusun səmərəli yolla aparılmasını göstərir. 

Dilarası analogizmlər – 

bax: tərcüməçinin yalançı dostları. 

Dilarası əlaqələrinin alt sinifləri – 

bax: dilarası əlaqələr. 

Dilarası kommunikasiya (ünsiyyət) – 

dil hüdudlarından 

(sərhədlərindən) kənara çıxan kommunikasiya. 

Dilarası omonimiya – 

iki və daha artıq müqayisə edilən dillə-

rin zahiri və semantik paralellik yaradan oppozisiyası (qarşılığı), da-

ha doğrusu (iki dilin müqayisəsi zamanı) ən azı dörd üzvlü struktur 

nəzərdə tutulur ki, burada müxtəlif dillərdə omonimlərin oxşarlığı 

müşahidə olunur. Dilarası omonimlər tam (bütöv), yarımçıq və ya-

lançı (qeyri-dürüst) leksik paralelin (müqayisə edilən hər bir dildə) 

omonimik müqayisəsini nəzərdə tutur. 

Dilarası omonimlər – bax: 

tərcüməçinin yalançı dostları. 

Dilarası situasiya – 

bu, elə bir dilarası situasiyadır ki, bu za-

man ünsiyyət prosesində iki dildən istisfadə olunur. 

Dilarası  tərcümə – 

1. Bir dildən digər dilə  tərcümə, ikidilli 

(qoşadilli) situasiyada tərcümə, dilarası kommunikasiya şəraitində 

tərcümə; 2. Dilarası  tərcümə bir dilin elementlərinin digər dilin 

elementləri ilə  əvəz olunması kimi müəyyən edilə bilər; 3.Verbal 

işarələrin hər hansı digər dilin köməyi ilə interpretasiyası- yəni 

tərcüməsi; 4. İnformasiyanın hər hansı  işarə sisteminin köməyi ilə 

digər informasiyaya çevrilməsidir ki, bu, digər işarə sistemi ilə ifadə 

olunur; 5. Tərcümə, yaxud bir dilin söz işarələrinin digər dilin söz 

işarələrinin köməyi ilə izahı, şərhi. 

Dilarası (interlinqvistik) tərcümə 

– iki təbii dil sistemləri 

arasında həyata keçirilən tərcümə. 

Dilarası intersemiotik tərcümə – 

iki semiotik sistem arasın-

da həyata keçirilən tərcümə. Burada əsasən, semiotikaarası trans-

formasiyadan, məsələn, ədəbiyyat dilindən film (kino) dilinə, yaxud 

təsviri sənət dilindən musiqi dilinə tərcümədən və s. söhbət gedir. 

Dildaxili tərcümə – 

vahid dil sistemi çərçivəsində  mətnin, 

yaxud onun elementlərinin transformasiyası. Bu, semantik sinoni-

 

19 

mika səviyyəsində  həyata keçirilir (mətndə izah etmə, snoskalarda 

şərhlər və s.). 

Dilin lüğət vahidi – 

lüğət məqalələrində başlıq bildirən söz. 

Dilin makrolinqvistik təsviri – 

dil sisteminin əsaslandırılmış 

qarşılıqlı ekstralinqvistik hadisələrlə  tərcümə obyektinin mövcud-

luğu  şərtlərinin və quruluşunun predmetini müəyyənləşdirən nitq 

əsəri. 

Dilin semantik – sintaktik modeli

 – semantik və sintaktik 

əlaqələrin orqanın birləşməsini nəzərdə tutan dil modeli. 

Dillərarası uyğunluğun statistik sxemi – 

əsas etibarı ilə mü-

qayisəli dilçiliyə meyillənir və tərcümə nəzəriyyəsi üçün son dərəcə 

məhdud dəyərə malikdir. 

Diskurs

 – filoloji ədəbiyyatda geniş yayılmış termin (frans. 

discours, lat. dis-curere – ora-bura, müxtəlif tərəflərə qaçmaq) 

fransız dilində  ənənəvi olaraq “mühakimə”, “fikir yürütmə” 

mənalarında işlədilib. 50-ci illərdə E.Benvenist deyim nəzəriyyəsini 

hazırlayaraq diskursu nitqin xarakteristikası kimi müəyyənləşdirir: 

“Birincinin müəyyən  şəkildə ikinciyə  təsir etmək cəhdi”. Yaxud 

İ.Derrida diskursu yazan və oxuyanların təcrübəsində canlı  dərk 

olunmuş  mətn təsəvvürü” adlandırır. Z.Xerrisə görə diskurs verbal 

kommunikasiyada mətn, qrammatik formaların, bir-birinin dalınca 

sıralanmış frazaların ardıcıllığıdır. T.A.Van Deykə  görə, diskurs 

“kommunikativ hadisədir”.  

Diskursiv praktika

 – dil baxımından müəyyən məna yaxın 

funksiyal alternativ dil vasitələrindən istifadə tendensiyasıdır. (Ger-

çəkliyin variativ interpretasiyası).   

Doğruluqlar lüğəti – 

bu, bir tərəfdən, düzgün, doğru söz iş-

lətmə və forma yaradıcılığı məsələləri ilə bağlı təkliflər, digər tərəf-

dən, müvafiq normaların pozulmasına qarşı hazırlanmış lüğətdir. 

Dövrə (oborot) – 

1. Tezliklər lüğətində dövrə iki və daha ar-

tıq sözformalardan (adətən, beşdən artıq olmayaraq) olan xətti mətn 

ardıcıllığı hesab olunur ki, onlar mətndən formal seqmentlərin 

fiksasiya olunmuş uzunluğu (dekadadan-iki sözdən istifadə, 

triadadan-üç, tetradadan-dörd, pentadadan - beş)  əvvəlcədən ve-

 

20

rilmiş nüvə (aparıcı) sözformalara söykənmişdir. Nüvə (aparıcı) söz 

formalardan asılı olaraq bu dövrələr feli, ismi, zərfi, cümlə, 

bağlayıclı,  əvəzlikli sol və sağ valentliyi göstərilməklə, həm də 

onsuz ola bilər. 2. Dövrə  həm də konstruksiya kimi başa dü-

şülməlidir. 

Düşürtmə, düşmə – 

1.  İlkin mətnin izafı semantik element-

lərinin qısaltma və kompressiya yolu ilə buraxılmasıdır. 2. Cümlə 

üzvlərindən hər hansı birinin onun «sıfır» ifadəsi kimi qəbul olunma 

yoxluğu. 3. Tavtologiya halların istifadə olunan priyom, eyni 

mənalı yanaşı duran sözlərdən birinin buraxılması. Bax: həm də bu-

raxma və  əlavə. 4. Əlavələrin  əksi. Burada ona semantik cəhətdən 

izafi olan sözlər məruz qalır, daha doğrusu, mətndən onların köməyi 

olmadan mənanı ifadə edən söz çıxarılır. 

 

 

E 

 

Ehtimal proqnozlaşdırma mexanizmi – 

mühüm, xüsusən 

sinxron tərcümə üçün mənbədəki mətn vahidindən və hətta situasiya 

elementlərini göstərən və qeyd edən məqamları hiss edib tapa 

bilmək bacarığı. 

«Ekspress-informasiya» tipli tərcümə – 

ana dilində orijina-

lın  əvvəlcədən ixtisarı aparılmadan müxtəsər və obyektiv xarici 

dildə olan elmi-texniki referat, yaxud məqalənin tərtib olunmasında 

istifadə olunan yazılı xüsusi tərcümə növü. 

Elmi  ədəbiyyat tərcüməsi – 

elmi  ədəbiyyatın tərcüməsi bu 

dilin normalarına cavab verməlidir. Tərcümənin düzgün olunması 

üçün kontekstdə nədən söhbət getdiyini və onu düzgün başa düşmək 

tələb olunur. Xarici dildəki yeni termin hər bir sözün, onun 

kontekstlə  əlaqələrini və onun dəqiq mənaya uyğun quruluşunun 

məntiqi-linqvistik təhlil yolu ilə açılmasını  tələb edir. Variantın 

düzgün seçimi o zaman zəruri olur ki, nə vaxt xarici termin üçün 

ana dilindəki sözlərlə alınmış sözlər arasında uyğunluq mövcuddur. 

Tərcümənin bu janrı ilkin mətndəki faktik materialda heç bir kiçicik 

 

21 

dəyişikliyin aparılmasına yol vermir. Tərcümə zamanı cümlənin 

quruluşu fikrin və mənanın bütöv şəkildə aydın və dəqiq verilməsi 

məqsədini güdür ki, burada cümlənin hissələrə bölünməsindən, 

onun hissələrinin yenidən qruplaşdırılmasından, hissələrinin 

birləşməsindən cümləyə xələl gəlmir. 

Elmi-texniki informasiya – 

Üç əsas axına (hissəyə) bölünür: 

1. Mübadilənin başlıca forması olan patent ədəbiyyatına, daha doğ-

rusu, elm və texnika sahəsində bütün yeni hər nə varsa patent kimi 

və ondan törəmə forması kimi qeyd olunur; 2. Elmi-texniki 

informsiya mübadiləsi üçün xüsusi nəzərdə tutulmuş dövri 

mətbuata, məsələn, referatlar, annotasiyalar və adlar olan sahə bül-

letenlərinə; xüsusi xarakterli hesabat məqalələrinə, problematik və 

diskussiyalı  məsələləri  əhatə edən sahə elmi-texniki jurnallarına; 

sənaye məhsullarının kəşf olunması  və mövzuların adı olan 

biblioqrafik göstəricilərə və eləcə də bəzən bu sahə üzrə olan işlərin 

tematik şərhini özündə əks etdirən annotasiyalara; 3. Müxtəlif elmi-

texniki mübadilə üçün xüsusi nəzərdə tutulmayan dövri və qeyri-

dövri nəşrlərdir ki, onlardan həmin məqalədə istifadə etmək olar, 

məsələn: buna oxşar xüsusi kitablar və Jurnallar, reklam 

materialları, sərəncamlar və s. xüsusi informasiya mənbələri. 

Elmi tərcümə – 

Xüsusi elmi mətnlərin tərcüməsi. Bax: elmi-

texniki tərcümə. 

Elmi-texniki tərcümə – 

1. Onun başlıca cəhəti mühüm termi-

nologiyaya söykənməklə, materialı obrazlı – emosional ifadə vasitə-

lərinin köməyi olmadan şərh etməkdir. Elmi və texniki materialların 

terminologiya ilə  zənginliyi tərcüməçidən nəinki dillərin qarşılıqlı 

qoşadilliliyin təsiri nəticəsində terminologiyanı  əla bilməsini, həm 

də ondan düzgün istifadə etməni tələb edir. Burada iki qar-

şılaşdırılan dildən birində müvafiq realiya və terminoloji ekviva-

lentlərin yoxluğu zamanı tərcümə üsulları və metodlarından istifadə 

edə bilmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bax: texniki tərcümə. 2. Elmi 

və texniki mövzular sahəsində ünsiyyət üçün xidmət edən xüsusi 

tərcümə janrlarından biri. 3. Spesifik metodla həyata keçirilən, bədii 

əsər tərcüməsindən fərqlənən, elmi-texniki xarakterli xüsusi 

 

22

mətnlərin (sənədlərin) tərcüməsidir ki, burada dəqiqlik, müxtəsərlik, 

aydınlıq və s. kimi tələblər mütləq qorunulmalıdır.  Əksər hallarda 

«elmi tərcümə» termini «elmi-texniki tərcümə» termini ilə öz 

mənasına görə üst-üstə düşür. «Texniki mətnlərin tərcüməsi» söz 

birləşməsi də təxminən eyni məna verir. 

Elmi və ictimai-siyasi ədəbiyyat tərcüməsi – 

belə  mətnləri 

dilin tələbləri ilə uzlaşan bütün cəhətləri nəzərə almaqla tərcümə et-

mək lazımdır. Üstəlik  əgər müəllif qədim dövrə aiddirsə, bu təq-

dirdə ana dilindəki arxaik formalardan əvvəlki dövrlərin spesifik 

dilini oxucuya hiss etdirmək üçün imkan vermək lazımdır. 

Epiqraf 

– bədii mətnin o komponentidir ki, oxucunu ilkin  

mətnə istiqamətləndirir və assosiasiya şəbəkəsini proqramlaşdırır. 

Bədii mətnin o işarəsidir ki, intrasemiotik uyğunluq yaratmağa 

qadirdir. Epiqraf açıqlığı ilə səciyyələnən mətn parçası-kəsiyidir.  

Epitetlər lüğəti – 

isimlərin sifətlərlə uyğunluğunu özündə əks 

etdirən lüğət. 

Eşitmə ilə  mənimsəmə  və nitqin sinxronlaşma vərdişi – 

Eyni vaxtda tərcümənin iki mühüm əməliyyatını - ilkin mətnin mə-

nimsənilməsi və tərcümənin tərtib edilməsini həyata keçirə bilmək 

bacarığı.