Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Mətn əlaqəliliyi – 

deyim müddətində mətnin müxtəlif tərəflə-

rini çevirməklə  və bir predmetdən digərinə «ehmalca» keçməklə 

«mühakimə predmeti» mətni saxlaya bilmə bacarığı. 

Mətn ontologiyası – 

sosial, fəlsəfi, psixoloji və digər gerçək-

lik elementlərinin mətnə transformasiya prosesləri kimi (yəni ger-

çəkliyin inikası kimi) qoşulmasıdır. Bu elementlər mətndə tematik 

amillərlə və müvafiq forma ilə (mətn gerçəkliyi ilə) təqdim olunur. 

Mətn sadəliyi və mürəkkəbliyi – 

semantik  əlaqələrin və 

komponentlərin münasibətlərinin sıxlığının kommunikativ məq-

sədyönlülüyü dərəcəsindən asılıdır. 

Mətn səviyyəsində  tərcümə – 

ayrı-ayrı sözlər, söz birləş-

mələri, cümlələr səviyyəsində (bəziləri istisna olunmaqla), uyğun-

luq tapılmadıqda tərcümə vahidi mətn səviyyəsində seçilir, buna 

nəsr tərcüməsi zamanı nadir hallarda rast gəlinir. Poeziya tərcümə-

sində isə bu, adi hadisədir. Çünki burada ümumi mətndən təcrid 

olunmuş ilkin dildəki cümlə heç də tərcümə dilində olan cümlə ilə 

uyğunluq təşkil etmir. 

 

54

Mətn tərcüməsi 

– orijinal mətnində bir bütöv kimi tam tərcü-

mənin tərcümə prosesinə çevrilməsi. 

Mətnaltı – 

1. Bu, dilin sisteminə daxil olan və bu predmet, 

daha doğrusu, gerçəkliyin müəyyən sahəsinin zəruri təsviri üçün 

leksik kateqoriyaların minimal yığımı. 2. Hər hansı biliklər sahəsi, 

predmet (fənn) sahəsi (riyaziyyat, fizika, hərbi dil, diplomatik dil və 

s.). 3. Mətn massivində hər hansı reprezentativ məhdudiyyət əlamə-

tinə görə dil vahidlərinin cəmi. 4. Dil elementlərinin yığımı və eyni 

mövzulu mətnlərdə onların münasibətləri. 5. Kiçik linqvostilistik 

(linqvoüslubi) sistemaltı. 6. Hər hansı konkret dilin dilaltı. O dil 

sisteminin quruluşunun bu ünsiyyət sahəsində istifadə olunan və bu 

mövzuda olan dilaltı  nəzərdən keçirilir. 7.Xüsusi qapalı dil 

mikrosistemi, yaxud kiçik linqvistik sistemaltı olub dil strukturu və 

vahidlərinin yığımından ibarətdir və bu, dilin sosial sahəsi, yaxud 

peşəkarlıq funksiyası ilə bağlı tematik həmcinsliyə uyğundur. 8. 

Statistik-tematik mətnlərin eyni predmet sahəsinin korpusu və funk-

sional-stilistik istiqamətidir ki, müəyyən mövzulara aid olan (mə-

sələn, elektronikanın dilaltısı, kimya dilaltısı, hava haqqında mə-

lumat dilaltısı və s.) sahələrə xidmət edir. 

Mətndənkənar ontologiya – 

mətndə obyektiv gerçəkliyin, 

reallığın əksi. 

Mətnə söykənməklə sinxron tərcümə – 

bax: əvvəlcədən tər-

cümə olunmuş mətnin sinxron oxunuşu. 

Mətnin başlıqlarının tərcüməsi – 

yeni kəşflərin patentləri və 

informasiyanın sistemli kataloqunun tərtib edilməsində istifadə 

olunan texniki tərcümə növüdür ki, burada kəşfin mahiyyəti adlıq 

cümlə ilə ifadə olunur və bu kəşfin artıq ona kimi məlum olanlardan 

yenilik baxımından fərqini əks etdirir. 

Mətnin birgə yazılışı –

 kommunikativ fəaliyyətlərin hərəkətə 

və  əməliyyatlara bölünməsində, onların  əlaqəsində özünü göstərir. 

Bitişik yazılış  və disekretlik mətnin müxtəlif böyüklükdə (ölçüdə) 

olan vahidlərin məzmununda, bölünmələrində və bu vahidlərin bir-

biri ilə əlaqəsində özünü ifadə edir. 

Mətnin əlamətləri – bax: 

mətnin ümumi əlamətləri. 

 

55 

Mətnin  əvvəlinin və sonunun markerləşdirilməsi – 

once 

upon a time (müqayisə et: Azərbaycan türkcəsində: biri vardı, biri 

yoxdu) və they lived happily ever after (müqayisə et: Azəri türkcə-

sində: onlar bax beləcə  şad xürrəm yaşamağa başladılar) tipli 

standart frazalarını birləşdirən mətnin  əvvəlindəki və sonundakı 

markerlərin köməyi ilə həyata keçirilir. 

Mətnin makro üslubu – 

mətndə cümlədən başlamış yüksək 

semantik səviyyələr qatı (təbəqəsi); cümləüstü formalardan (hiper-

sintaksis) başlamış bütöv mətnə qədər. Tematik planda nəzərdən ke-

çirilən mətn (hərəkət, zaman, məkan, personajlar, kompozisiya). 

Mətnin məna qruplaşması – 

müxtəlif kommunikativ dəyərli 

informasiya daşıyan vahidlərin mətndə fərqləndirilməsi. 

Mətnin məzmunu – 

1. Dil vahidlərinin daxili (anlayış, məna) 

tərəfidir ki, ona görə (daxili tərəfə görə) zahiri (səs, qrafik və s.) 

tərəfləri ifadə xassələri kimi cəhətləri  əldə edir. 2.Deyimin daxili 

tərəfinin quruluşu, onun məna ilə  zənginləşdirilməsi. 3. Hər hansı 

situasiyanın təvsiri. Bax: eyni zamanda informasiya. 

Mətnin mikroüslubu – 

mətnin dil səviyyələrinin aşağı üslubi 

təşkili – fonemdən cümləyə qədər. 

Mətnin özbaşına formalaşdırılması – 

ayrı-ayrı leksik vahid-

lərin və eləcə də bütöv cümlələrin və anlayışların əvvəlcədən şərt-

lənmiş rəqəm, hərf, yaxud qarışıq indekslərlə, xüsusi və xidməti işa-

rələr, xidməti kodlar və kodlarla olan cümlələri, parol, rəy və eləcə 

də xüsusi şifrə və kodların əvəzlənməsini nəzərdə tutur. 

Mətnin rekvizitləri 

– konkret təsvirini yalnız kontekstdə ta-

pan dəyişkən vahidlər, onlar sənədin formulyarına qoyulur, yeni in-

formasiya verilir və kommunikativ funksiya planında sənədin rema-

sı adlanır. 

Mətnin ritmi – 

komponentlərin müxtəlif münasibətlərində 

uyğun kommunikativ – məqsədyönlü  şəkildə ardınca gedilməsidir. 

Mətnin ritmik təşkilinin bariz nümunəsi deyimdəki sintaktik 

paralellizmdir – komponentlərin cümlə üstü vahidliyi və eləcə  də 

sual-cavab vahidliyinin zənciridir. 

 

56

Mətnin seqment metodu – 

yazılı tərcümənin metodlarından 

biri. Burada orijinalda olan mətn seqmentlərə bölünür və  hər seq-

mentdən aparıcı informasiya çıxarılır ki, o tərcümənin tam tərtibatı 

üçün mənanın dayaq bəndləri və onun şərti kodlaşdırılması aparılır. 

Mətnin seqmenti – 

bax: mətnin seqmentasiyası. 

Mətnin seqmentasiyası – 

1.Müxtəlif həcmdə (uzunluqda) söz 

birləşməsi olan söz və ifadələrin zəncirinin fərqləndirilməsidir ki, 

onlar bəzi semantik-sintaktik əlaqələrlə tərtib olunmuş, bölünmüşlər 

(formal təyinedicilər), adətən, onların seqmentasiyası keyfiyyətində 

köməkçi sözlər çıxış edir. 2. Mətn vahidlərin ardıcıl şəkildə təqdim 

olunması. 3. Mətnin nitq seqmentlərinə nitq zəncirinin idarə olunan 

komponentin idarə edən söz ardınca fasiləsiz saxlanılması 

prinsipinə söykənməklə bölünməsi və  bəzi istisnaları  nəzərdə tut-

masıdır ki, o mətnin informativliyini müəyyənləşdirməyə kömək 

etməklə, yazılı tərcümə metodlarından birinin əsasını təşkil edir. 

Mətnin semantik formalaşdırılması – 

abbreviasiyanın (qı-

saltma, ixtisar) bütün üsullarının mətndə geniş istifadəsində özünü 

əks etdirir. 

Məlumatın semantik mənası – 

yəni onun məna tərəfi. 

Mətnin tərcümə olunması – 

digər dilə (digər simvollar siste-

minə) tərcümə olunma imkanı ilə müəyyənləşə bilən mətnin xassə-

si. 

Mətnin strukturluğu – 

kommunikativlilik kateqoriyasının 

özünü xüsusi şəkildə, ayrıca əks etdirməsidir. Mətnin strukturluğu-

nun səbəbi – kommunikativ fəaliyyətin strukturluğundadır. Mətnin 

strukturu – bu, ondakı komponentlər arasındakı bütöv kom-

munikativ – şərti münasibətləridir. Mətnin strukturluğu çoxaspek-

tlidir, çünki mətndə semantik, qrammatik struktur, üslubi vasitələrin 

strukturu, kompozisiya strukturu, məntiq strukturu vardır. Mətnin 

ümumi strukturuna mətn sistemaltıları və elementar deyim struktur-

ları da təsir edir. 

Mətnin tərcümədə müqayisəli təhlili – 

uyğun hadisələrin 

müqayisəsinə  əsaslanır və müxtəlif dillərin mətnlərində onların bu 

və ya digər dil ailəsinə  məxsusluğundan, daha doğrusu, onların 

 

57 

arasında genetik bağlılığın olub-olmamasından asılı olmayaraq 

əlaqələri öyrənir. 

Mətnin ümumiləşməsi-konkretləşməsi – 

bax: mətnin ana-

litikliyi və sintetikliyi. 

Mətnlər arasında əlaqə – 

dialektik qarşıdurma affirmativ və 

kontroverz  əsasda modelləşdirilmiş  mətnlər arasında münasibət. 

Mətnarası əlaqəyə qabaqcadan hazırlıq – mətnarası invariantın möv-

cudluğu. Əlaqə nəticəsində yeni mətndə invariantın realizasiyasında 

işarə olan hərəkətlər (yerdəyişmə) yaranır. Mətnlər arasında əlaqə - 

bu ayrı-ayrı  mətnlərin, yaxud onun və xeyli çoxsaylı  mətnlərin 

arasında olan münasibətlərdir. 

Mətnlərin ümumi əlaməti – 

Onlara; 1)mətnin sonuncu ni-

şanlanmasının müxtəlif üsulları; 2) əlaqəli mətnin daxili bölmələri 

arasındakı keçidlərin nişanlanma üsulları; 3) temporal əlaqələr; 4) 

məkan əlaqələri; 5) məntiqi əlaqələr (məsələn, səbəb və nəticə); 6) 

diskurs iştirakçılarının identifikasiyası; 7) müxtəlif ayırma vasitələ-

rində (high-lighting) bu və ya digər elementlər üzərində diqqət, ya-

xud emfazanın fokuslaşdırılması; 8) müəllifin, daha doğrusu, onun 

mövqeyinin və nəzər nöqtəsinin (author’s involvement) aidiyyatı. 

Məzmun – 

1. Düşüncəmizə təsir edən və tərəfimizdən fiksasi-

ya olunan mətnin elementləri. 2.Bütövün bütün əsas elementlərinin 

vahidliyi, onun xassələri və əlaqələridir ki, o formada mövcud olan 

və ifadə olunmaqla ondan bölünməzdir. 3.İfadənin əsas mahiyyəti. 

Məzmunun sərbəst variasiya olunan elementləri – 

orijinal 

mətnin elementləridir ki, onların tərcüməsi nisbətən sərbəst dəyiş-

dirilə, yaxud buraxıla bilir. 

Mikrodilaltı – 

bax: xüsusi dilaltları mikro şərh edilmiş bütün 

mətnin tam şəkildə sonra verilməsini (tərcüməsini) nəzərdə tutan 

mətndən açar informasiyanı özündə daşıyan sözlərin seçilməsi ilə 

bağlı yaddaşı inkişaf etdirmək üçün olan çalışmalar. 

Mikrolinqvistika – 

dilçiliyin dil sisteminin daxilindəki qarşı-

lıqlı əlaqələri və qarşıdurmalarını öyrənən sahəsidir. 

Mikrosistem – bax: 

sistemaltı. 

 

58

Mikrotərcümə – 

leksik vahidlərin və qrammatik formaların 

verilməsi. 

Milli dil – 

Bütöv bir millətin ümumi dili. 

Milli realilər – 

1. Hər hansı sosial icma, etnik qrupa aid olan 

spesifik predmet (əşya), hadisə, ənənə və adətləri bildirən söz və söz 

birləşməsinə realilər deyilir. Milli realilərin əksəriyyəti ekvivalent-

siz leksikaya aiddir. 2. Dildə öz əksini tapan konkret hadisələr və 

konkret xalqın ənənəsi çərçivələrində mövcud olan milli sistem an-

layışı elementləri. Milli realiləri bildirən leksik vasitələr metonimi-

ya qanununa uyğun olaraq milli realiyalar adını qazanmışdır. 

Modal rəmzlər 

- nitqdə modal münasibəti ifadə etmək üçün 

istifadə olunan təcili tərcümə yazısı rəmzi. 

Model - 

1. Ümumi şəkildə təqdim olunmuş köməkçi sistemi 

əvəz edən öyrənilmə üçün nəzərdə tutulmuş obyekt; 2. Bu (ver-

ilmiş) dilə xas olan, onun strukturunu təşkil edən elementlər sxe-

midir; 3. Bu sxemin (yaxud onun hər hansı hissələrinin və yaxud 

elementlərinin) kompakt simvolik təsviridir ki, ondan dilin onun 

öyrənilməsində metodlardan biri kimi dilin modelləşdirilməsidir; 4. 

Hər hansı dil vahidinin onun hissələrini təşkil edən ardıcıl 

düzümünü (yerləşməni) əks etdirən sxem, yaxud nümunədir. 

Modelin etibarlılığı – 

Bu, modelin keyfiyyət və kəmiyyət xü-

susiyyətlərini, daha doğrusu, onun keyfiyyət və  kəmiyyət etibarlı-

lığını nəzərdə tutur. 

Modelləşdirmə - 

1. Çətin müşahidə olunan, yaxud son dərəcə 

mürəkkəbliklə seçilən (fərqlənən) obyektin sxematik şəkildə əks ol-

unmasında istifadə olunan elmi yanaşma; 2. Fiziki hadisə  və pro-

seslərin modellərdə  tədqiq olunmasıdır ki, burada təcrübələrin nə-

ticələrinə görə natural şəraitdə gedən proseslər haqqında fikir yürüt-

mək olar; 3. Hər hansı dil vahidinin sxeminin, yaxud modelinin 

hazırlnması. 

Modulyasiya - 

1. Yaradılma prosesində bir sözdən digərinə 

onun əsas mənasının saxlanılması ilə keçilməsi baş verir; 2. İdentik 

situasiyanı  təsvir edən məlumat tipinin dəyişdirilməsi müvafiq yol 

yaratma üsuludur. 

 

59 

Motivasiya - 

1.Bu və ya digər hərəkət və fəaliyyətə yönələn 

tələb; 2. İnsan fəaliyyətini təşkil edən və istiqamətləndirən, onun 

fəallıq mənbəyini, və davranışını oyatmağa çalışan səbəblər sistemi. 

Monoqrafik referat - 

bir mətnin məzmununu şərh edən ref-

erat. Bir sənəd, bir material üzrə tərtib olunur. Bütün materialı əhatə 

edən monoqrafik referat tərtib edilərkən referat mövzusu adətən ma-

terialın özü ilə müəyyənləşir. Lakin mənbənin ayrı-ayrı  fəsilləri, 

yaxud hissələri şərh edilən zaman isə referatın mövzusu nəşrdə gös-

tərilir. Belə şərhetmə seçmə şərhetmə adlanır. 

Monoqrafiya - 

hər hansı bir elmi problemə  həsr edilmiş 

tədqiqat işi. 

Monoloji nitq - 

məzmunun mövzu genişliyini  əhatə etməyə 

istiqamətlənən, əhatəli formada olan konstruksiya və onların qram-

matik tərtibatı olan nitq. O öz genişliyi,  əhatəliliyi ilə xarakterizə 

olunur. 

Monoloq - 

digər  şəxsin sözlü reaksiyasını  nəzərdə tutmayan 

nitq. Bu, danışanın özünə müraciəti formasında olan nitqdir. 

Monosemiya – təkmənalılıq. 

Morfem - 

əldə olan keyfiyyətin itirilməməsi şərti ilə və mütə-

madi olaraq bu dilin modelinə müvafiq olaraq ifadə sistemi vahidi, 

bilavasitə onun məzmun sisteminin elementinə müvafiq olan son 

dərəcə kiçik dil vahidi. 

Morfem-leksem tərcümə - 

ilkin mətnin (dilin) kökmorfemi-

nin tərcümə mətninin (dilinin) ayrıca söz ilə tərcüməsi. 

Morfem-morfem tərcümə – 

struktur əlaqələri nəzərə alınma-

dan ayrı-ayrı morfem səviyyəsində yerinə yetirilmiş tərcümə. Mor-

femin tərcümə vahidi kimi seçilməsi nadir hallarda müşahidə olu-

nur, çünki əksər hallarda üst-üstə düşməyən mənaları müxtəlif dil-

lərdə sözün morfem strukturunda vardır. 

Morfem səviyyəsində tərcümə – 

bax, nomorfem tərcümə. 

Morfematik tərcümə – 

əsasən, mətnin morfematik səviyyə-

sində realizə olunan tərcümə. 

Möhür dili – 

yazılı dilin güclənmiş variantıdır ki, burada ya-

zılı dil üçün xarakterik olan əsas xüsusiyyətlər son həddə çatır. 

 

60

Mövcud oriyentirovka (istiqamətlənmə) - ilkin mətndə ge-

dən proses – 

bu, elə tərcüməçinin ilkin mətndə istiqamətlənmə pro-

sesidir. 

Köməkçi sözlər – 

bax: deyktik sözlər. 

Mübahisəli tərcümə (1) – 

bu, tendensioz tərcümədir ki, bura-

da bir tərcüməçinin  əməliyyatı polemik olaraq digər tərcüməçinin 

əməliyyatlarına qarşı yönəlir və bu mütləq digər tərcüməçilik kon-

sepsiyasına qarşı dayanır. Yaxud da, bu, elə  tərcümədir ki, burada 

digər tərcüməçinin konsepsiyasının bədii, tematik və digər ten-

densiyaları, yaxud orijinal müəllifinin ənənələr ifşa olunur. 

Mübahisəli tərcümə (2) - 

bu, affirmativ kontroverz meta-

mətndir. 

Müəllif metamətni – 

bu, müəllifin özünün yaradıcı subyekt-

obyekt əlaqəsi olmasıdır. Müəllif metamətni affirmativ, yaxud kon-

troverz, gizli, yaxud aydın  şəkildə  mətn elementləri, yaxud bütöv 

mətn səviyyəsində realizə olunur. Müəllif metamətn janrları meta-

kommunikasiya sistemi yaradır (bax, tipologiya metamətni). 

Müəllif ortaqlı markerlər – 

burada müəllif ortaqlığı iki tipli 

ola bilər-avtobioqrafik (real və ya fiktiv) 1-ci marker onun markeri 

1-ci  şəxs  əvəzliyi ola bilər və qiymətvermə anlamındadır; 2-ci 

marker isə leksik vahidlər (ola bilər this was an ugly scene - bu 

olduqca eybəcər bir səhnə idi) verilən qiymətdir. 

Müəllif tərcüməsi – 

əsərin müəllifin özü tərəfindən digər dilə 

tərcüməsi (avtotərcümə). Avtotərcümə ilkin mətnə  işarə – mo-

delləşdirmə  səviyyəsinə görə münasibətdə orijinal mətnin variantı 

hesab edilə bilməz. O yalnız dəyər və üslubi-dil sahəsinin dəyişil-

məsi nəticəsində protomətnin məruz qaldığı dəyişilməyə görə tərcü-

mə hesab edilə bilər. 

Mühakimə – 

ardıcıl formada izah olunan təfəkkür zənciri. 

Müxtəlif mənalılıq (müxtəlif mənalılıq forması) 

–ikidillik 

situasiyası şəraitində idiomatiklik və tərcümə olunmama. 

Müxtəlif predmetli sinonimlər – 

bu, elə ideoqrafik sinonim-

lər deməkdir. 

Müxtəsər ifadə – 

bu, annotasiya, yaxud referat anlayışıdır. 

 

61 

Müxtəsər tərcümə – 

əsil (orijinal) ilə müqayisədə müxtəsər 

tərcümə olunmuş mətn. 

Mükəmməl tərcümə – 

1. Əslin məna-məzmun tərəfinin tam 

şəkildə verilməsi və ona tam funksional-üslubi uyğunluq. 2. Mükə-

mməl tərcümə həm də adekvat tərcümə kimi başa düşülməlidir. 

Müqayisəli dilçilik – 

bu, dilçiliyin elə sahəsidir ki, orada 

məqsəd iki və bəzən də genetik cəhətdən bir neçə qohum və qohum 

olmayan dillərin aralarında dil strukturunun bütün səviyyələrindəki 

uyğunluq (ümumi) və uyğunsuzluğun (fərqli) müqayisəli  şəkildə 

öyrənilməsi ilə məşğul olur. 

Müqayisəli linqvistika – 

bax: müqayisəli dilçilik. 

Müqayisəli-tarixi dilçilik – 

bu, dilçiliyin elə bir sahəsidir ki, 

onun obyekti bir-biri ilə genetik cəhətlərdən bağlı olan qohum 

dillərdir ki, onların arasında münasibətləri (uyğunluqları) və onların 

zaman və məkanı çərçivəsində təkamülünün təsviri verilir. 

Münasibət 

– predmetlər, proseslər və əlamətlər arasında mə-

na əlaqələri ifadə edən semantik kateqoriya. 

Mündəricat – 

kitabın  əlyazma hissələrini, yaxud fəsillərini 

təşkil edən məzmunun sadalanması. 

Mürəkkəb dillər 

– dünyada ən çətin dil aşağıdakı dillər hesab 

edilir: hippev - bu Minnesota Şimali Amerika hindularının dilidir ki, 

bu dildə fel formalarının maksimal sayının- 60 minə  qədər ol-

duğunu, hayda – bu dil də Şimali Amerika hindularının dilidir ki, bu 

dildə sözün 70 minə  qədər ön şəkilçiləri vardır? Tabasaran – Da-

ğıstanda yaşayan tabasaranlıların dilidir ki, ismin 37 halı məlumdur. 

Bununla belə, Çin dili də son dərəcə mürəkkəbdir, çünki bu dildə 50 

minə yaxın heroqlif vardır. 

Mürəkkəb sintaktik bütöv – 

müstəqil cümlələrdən yaranan, 

struktur-məna korrelyasiyası xas olan sintaktik vahiddir; o, kon-

tekstdən çıxarış edildikdə belə öz sintaktik müstəqilliyini qoruyub 

saxlayır. 

Müsbət nitq situasiyası – 

nitq situasiyasının elə hissəsidir ki, 

o məlumatın tam şəkildə verilməsinə kömək edir və situativ infor-

masiyanın mənbəyi olur. 

 

62

Mütləq tezliyin toplanması – 

bu, korpusda lüğət vahidlərinin 

ümumi sayını, daha doğrusu, lüğət vahidlərində seçilmiş məcmuyun 

həcmini göstərir. 

 

 

N 

 

Nağıl – 

hər hansı  şeyin (mətnin) məzmununun  şərhi. Müqa-

yisə et: dəyişdirmə (uyğunlaşdırma). 

Natiq nitqi – 

1.Çoxsaylı auditoriyaya yönəlmiş müraciət, ya-

xud nitq. Buna görə  də o xüsusi keyfiyyət tələb edir: müəyyən və 

bərabər səsin təmin olunması, xüsusi sintaktik quruluş, xüsusi leksik 

vasitələr və s. 2. Kollektiv dinləyiciyə ünvanlanmış məhsuldar nitq, 

o sinxron, yaxud ardıcıl tərcümə olunur. 

Natiq nitqinin tərcüməsi 

– natiq nitqi dinləyiciyə istiqamət-

lənmiş nitqdir ki, ona müəyyən fonetik, xüsusən ritmik tələblər ve-

rilir. Tərcüməyə  də eyni tələblər verilir. Tərcümə üçün olduqca 

zəruridir ki, səslənən nitqin bir yerə toplanmışlarını müəyyənləşdi-

rib qaydaya salmaq üçün gözə daha çox çarpan təkrarlar-səslər, 

cümlənin gedişini çətinləşdirən eyni yaxınlıqda, məsafədə qa-

fiyələnən sözləri, söz birləşmələrini seçib ortaya çıxarmaq lazımdır. 

Natiq nitqinin ən mühüm tələbi cümlənin cedişini çətinləşdirmək və 

ağırlaşdırmaq yox, onu yüngülləşdirməkdən ibarətdir. Odur ki, 

onların tərcüməsi zamanı uzun-uzadı budaq cümlələrin is-

tifadəsindən qaçmağa meyilli olmaq vacibdir. Natiq nitqinin təş-

kilində parallelizm və  təkrarlar kimi sintaktik vasitələr  əsas rol 

oynayır. Elə buna görə də ağıllı və düşünülmüş tərcümə zamanı il-

kin mətndə olan ümumi təkrarların sayından kənarlaşmaq da olar. 

Müəllifin yaradıcı şəxsiyyətinin fərdi özünəməxsusluğu ilə bağlılıq 

burada onun nitqinin üslub formasında özünü göstərməsidir, odur 

ki, o janr üçün spesifik olan müvafiq formada yerinə yetirilir. 

Neologizmlər – 

1. Dildə, bəzən isə verilmiş  hər hansı kon-

tekstdə müvəqqəti, okkazional (fərdi) yaranmış, bəzən bu və ya di-

gər vaxt (dövr) ərzində özünə yer almış sözlər. Neologizmlərin tər-

 

63 

cüməsində tərcüməçi oxucu qavrayışı üçün daha səmərəli anlayışla-

rın verilməsinə söykənir. Başlıca vəzifə yeni anlayışın mahiyyətini 

verə bilməkdir. Neologizmlərin tərcüməsi bəzən tərcümə dilində 

yeni terminlərin, müvafiq anlayışların yaranması ilə bağlıdır. 2. İki-

dilli tərcümə lüğətlərində qeyd olunmamış, yaxud dildə mövcud 

olan sözlərin yeni mənalarının qeyd edilməmış yeni sözlər. 

Neologizmlər lüğəti – 

bu, elə yeni sözlər lüğəti deməkdir. 

Neologizmlər tərcüməsi – 

bax: neologizmlər. 

Nəql etmə – 

bu, təsvirə əks olub, müxtəlif zaman kəsiklərində 

gedən hadisələrin təsviridir ki, onlar bir-birinin ardınca gedir, yaxud 

bir-birini  şərtləndirir; bu, monoloji müəllif nitqinin başlıca 

hissəsidir. 

Nəzarət mexanizmi və  nəticələrin korrektə edilməsi – 

mütərcimin bu və ya digər tərcümə variantını seçərkən özünə inamı 

olmadığı zaman istifadə olunur. O, özündə deyimin məzmununun 

sintaktik və leksik səviyyəsini birləşdirə bilər. Mütərcim öz 

fəaliyyətinə şüurlu olaraq nəzarət edir.