Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Pentada – 

beş sözlü birləşmə. 

Pepsepsiya 

– hiss orqanlarının köməyilə gerçəkliyin bilava-

sitə inikası, qavrayışı. Kommunikasiya aktında,  əsasən, görmə  və 

eşitmə persepsiyası fərqləndirilir. 

Perifrastik – 

perifraz olan. 

Perifrastik tərcümə – 

məzmunun (sözlərin, realilərin) digər 

formada və digər sözlərlə təsviri şəklində verilməsi. 

Perifraz (perifraza) – 

1. Birbaşa adı  əvəz edən təsviri ifa-

dədir ki, o, birbaşa adı  çəkilməmiş predmetin əlamətlərini özündə 

saxlayır. 2. Adi sözün (bəzi predmetlərin bir sözlə sadə  işarələn-

məsi) təsviri ifadə ilə  dəyişilməsindən ibarət trop növü. Müqayisə 

et: parafraz. 

Perifraz (perifrazlaşdırma) 

– eyni fikrin digər sözlərlə eyni 

dildə verilməsi. 

Perifraz sistemi – 

«məna↔mətn» modelində sinonimik de-

yimlər arasında sadə məna ekvivalentləri verən qaydalar toplusu. 

Perifrazlamaq – 

şərh etmək – perifraz şəklində  şərh etmək; 

başqa sözlərlə demək. 

Perlokusiya 

– nitq aktının nitqdənkənar nəticələr ilə əlaqəsi. 

Persepsiya – 

duyğu orqanları ilə gerçəkliyin qavranılması. 

Kommunikasiya aktında əsasən görmə və eşitmə persepsiyası fərq-

ləndirilir.   

Perspektivli – 

gələcək, gözlənilən, nəzərdə tutulan, mümkün. 

Peşə dialekti – 

bir peşəni, yaxud məşğulluq növü altında 

insanları birləşdirən sosial dialektin növündən biri. 

 

75 

Peşəkar dili – 

1. Bir peşəyə məxsus dil vasitəsilə yaranmış dil 

növü. Hal-hazırda bu növ dil ünsiyyət sistemində müxtəlif 

jarqonlaşdırılmış (məsələn, dənizçilərin, hərbçilərin, tələbələrin və 

b. dili) sahələrdə mövcuddur. 2. Bir peşəyə  məxsus olan şəxslər 

arasında istifadə edilən konkret dilin sosial dialekti. 

Peşəkar leksika 

– vahid peşədə birləşmiş insanların nitqində 

istifadə olunan bu peşəkar qrupa aid olan leksika. 

Peşəkar sinxron tərcümə – 

beynəlxalq konfranslarda şifahi 

tərcümənin elə növüdür ki, eşitməni eyni vaxtda qavrama vasitəsilə 

(üstəgəl bəzən «vərəqdən» görmə ilə)  şifahi məlumat üçün ilkin 

mətnin tərcüməçini auditoriyadan təcrid edib kabinədən aparırlar ki, 

bu proses zamanı  fəaliyyətin ekstremal şəraitində  hər hansı zaman 

parçasında ciddi məhdudlaşmış  həcmdə informasiya işlənib ha-

zırlanır. 

Peşəkar tərcümə – 

1. Xüsusi hazırlıq, vərdiş və bacarığın di-

gər dildə yaradılmasına istiqamətlənmiş xüsusi dil fəaliyyəti. 2. 

Müstəqil, sərbəst və obyektiv dəyər daşıyan tərcümə. Orijinal mətn-

dən, orijinaldakı bu və ya digər səbəbdən istifadə edə bilməyənlər 

üçün daha çox və az şəkildə ekvivalent əvəzi. Onu elə bir 

mütəxəssis yerinə yetirir ki, faktik olaraq o, bu xarici dili o qədər 

yaxşı bilir ki, bu mətnin başa düşülməsində onun tərcümə olunma-

sına heç bir ehtiyac yoxdur. 

Peşəkarlıq – 

bu və ya digər peşəkar qrupun nitqinə xas olan 

söz, yaxud ifadələr. 

Pıçıldama – 

Kabinədən kənar «pıçıldama» sinxron tərcümə. 

Plan – 

1. Dil işarəsinin tərəfindən biri onun iki aspektindən 

biri kimi. 2. Dil hadisələrinin nəzərdən keçirilməsi üsulu, nəzər 

nöqtəsi. 3. Bax: səviyyə. 

Pleonazm (artıqlıq) – 

1. Dil vahidinin daimi xassəsinin izafi 

ifadəsi. 2. Çoxsözlük ifadəsidir ki, onlar təkmənalı  və bununla da 

artıq sözləri (əgər onlar üslubi tapşırıqlarla, məsələn, sinonimlər 

əsasında qurulmuş qradasiyalardırsa) ifadə edir. 

Poetema – 

poetik  əsər üçün xarakterik olan və  məişət nit-

qində az işlənən söz, yaxud söz birləşməsi. 

 

76

Poetik (metasemiotik) funksiya 

– nitq deyiminin formasını 

ifadə edən funksiya. 

Poetik mətnin prozaik (nəsri) adaptasiyası – 

bax: tərcümə-

adaptasiya. 

Poetik tərcümə – 

1. Poetik tərcümə  bədii tərcümədən fərqli 

olaraq publikanın zövqünə, bilik, təfəkkür səviyyəsinə, xarakter və 

tələblərinə uyğun olmalıdır. 2. Bir dildən digər dilə, daha vacibi bir 

mədəniyyətdən digərinə poetik əsərin poetik əsər kimi verilməsi və 

qəbul edilməsi. 3. Poetik yaradıcılıq forması. Bununla belə, bu həm 

də xalqdan xalqa, qəlbdən qəlbə ötürülən sosial kommunikasiyanın 

xüsusi növüdür. Odur ki, mütərcimin  ən böyük missiyası ondan 

ibarətdir ki, o, şairin döyünən qəlbinin çırpıntılarını onun 

şeirlərindən eşitməli və şairin qəlbinin bu döyüntüsünü öz xalqının 

dilində mümkün olmayanı mümkün etməlidir.  Əyintiyə yol 

vermədən poeziyanı bir xalqın dilindən digər xalqın dilinə tərcümə 

etməyi bacarmalıdır. 4. Bədii tərcümənin ən mürəkkəb növlərindən 

biridir. 

Poeziya tərcüməsi 

– etiraf etmək lazımdır ki, poeziyanın 

tərcüməsi zamanı tamamilə spesifik problemlər yaranır. Belə ki, 

ritm, ölçü, qafiyə  və s. ifadə formaları auditoriyaya məlumatın ru-

hunu çatdırmaqda mühüm amillərdən biridir. 

Poeziyanın nəsrlə tərcüməsi – 

bax: nəsr tərcüməsi (prozaik 

tərcümə). 

Poliqlot – 

çox dil bilən adam. 

Poliloji nitq 

– üç və daha artıq söhbətdə iştirak edən insanlar 

arasında gedən dil ünsiyyəti formalarından biri; kollektiv ünsiyyətin 

formalarından biri. 

Poliloq – 

1. Danışan və qulaq asan bir sıra adamlar arasında 

gedən söhbət. Danışanların sayı (ikidən artıq) bu prinsipi 

dəyişdirmir. 2. Çoxsaylı insanlar arasındakı söhbət. Müqayisə et: 

dialoq, monoloq. 

Polisemiya – 

leksik vahidlərin çoxmənalılığı. 

 

77 

Postalqoritmik mərhələ – 

baza dilində (BD) linqvistik va-

hidlərin seçilməsində bir sıra statistik – leksikoqrafik məsələlərin 

nəticələrinin qiymətini və təsvirini özündə birləşdirir. 

Postredaktə – 

maşın tərcüməsindən sonra mətnin insan tərə-

findən redaktə olunması. 

Postulat – 

ilkin qəbul edilmiş nəzəri müddəa. 

Pozulmuş semasioloji əlaqə 

– dil işarələrinin denotatla əlaqə-

sidir ki, kommunikant tərəfindən qəbul edilmir. 

Praqmatik – 

praktik cəhətdən səmərəli nəticə verməni ta-

nıyan və ona əsaslanan praqmatizm. 

Praqmatik adaptasiya – 

1. Alıcının informasiya ehtiyatını 

nəzərə alan ilkin mətnin dəyişdirilməsi. 2. Praqmatik mənanın ilkin 

deyimin dəyişdirilməsi uçotu ilə verilməsi. Praqmatik adaptasiya 

mətnə  əlavə elementlərin qoşulması, elementlərin digər dildə 

izafiliyi nöqteyi-nəzərdən buraxılması  və eyni zamanda sematik 

transformasiyanın tətbiqi. 

Praqmatik adekvat tərcümə – 

ilkin deyimdə olan praqmatik 

mənanın verilməsi tələblərinə cavab verən tərcümə. 

Praqmatik ekvivalentlik – 

bax: ekvivalentliyin növləri. 

Praqmatik məna – 

müxtəlif alıcılar və alıcılar qrupu tərəfin-

dən deyimdə dil informasiyasının spesifik qavrayışını özündə 

birləşdirir. Praqmatik məna praqmatik məna ilə müəyyənləşir. 

Praqmatik münasibətlər – 

semiotikada bu və ya digər işarə 

sistemindən istifadə edən işarələr və şəxslər arasında münasibətlər. 

Praqmatika – 

1. Dilin dildən istifadə edən bu və ya digər 

şəxsə münasibətini tədqiq edən və seçən dil tədqiqatının plan və as-

pektlərindən biri. 2. Dilçiliyin dil işarələrinin nitqdə iştirakını və da-

nışanın işarələri arasında münasibətləri öyrənən sahə. 3. Bu və ya 

digər elmi müddəanın praktik səmərəsi. 4. Müəyyən edilmiş obyekt-

lərə görə dil vahidi münasibətlərini öyrənən semantikanın bölməsi. 

Predikativ rəmz – 

predikatların yazılışını özündə birləşdirən 

və rəmzlər qrupuna aid olan tərcüməçilikdə tez yazmanın rəmzi. 

Predmet – 

prosesdə iştirak edən əşyaları və canlıları özündə 

birləşdirən semantik kateqoriya. 

 

78

Predmet situasiyası – 

1. Deyimdə predmetlər və onlar ara-

sında təsvir olunanlar. 2. Deyimdə gerçəkliyin təsvirinin bir hissəsi. 

3. Mətndə özünü əks etdirən situasiya. 

Presizion informasiya – 

deyimdə informasiya bazası. Yadda 

saxlama üçün mürəkkəbdir və  şifahi tərcümədə xüsusi çətinlik 

yaradır. O, söz və say presizion informasiyalara bölünür. 

Presizion sözlər – 

ümumişlək sözlərdən fərqli olaraq bir-

mənalı olub, adətən, konkret assosiasiyalar yaratmır.  Şifahi tərcü-

mədə isə müəyyən çətinliklər yaradır. Presuppozision sözlərə  şəxs 

adları, həftənin günləri və ayları, eləcə də saylar aiddir. 

Presuppozisiya (önmövqe) – 

1. Cümlənin məna komponenti-

dir ki, o cümlənin məna cəhətdən qeyri-konkret qəbul edilməməsi 

üçün həqiqi, doğru olmalıdır. 2. Kommunikantın həyat təcrübəsi 

nəticəsində yaranan həcm kompetensiyasının sabitliyi olub, özünə 

nitq situasiyasının  şəraitini də  əlavə edir. Presuppozisiya, həm də 

kommunikasiyanın digər iştirakçılarının presuppozisiyası haqqında 

təsəvvürləri də birləşdirir. Onun məzmunu əksər hallarda şəxsiyyə-

tin milli-mədəni keyfiyyətlərindən asılıdır. 

Produktiv (məhsuldar) leksika 

– çoxlu informasiyanı asso-

siasiya edən, buna görə  də deyimin konstruksiyalaşması üçün sər-

bəst istifadə edilən leksika. 

Proksema – 

proksemanın emik vahidi, daha doğrusu, ünsiy-

yətin xarakterinə müvafiq olan kommunikantın ətrafında özünəməx-

sus kommunikativ aktın iş  məkanı keyfiyyətini saxlayan fiziki pa-

rametrlərə malik vahid. Daha doğrusu, proksema – bu verbal və 

qeyri-verbal kommunikativ davranışda məkan realizasiyası fonudur. 

Proksemika – 

insan davranışının məkan parametrlərini öyrə-

nən elm sahəsi. 

Proqram – 

1. Konkret EHM komanda sistemi ilə yazılmış 

qaydalar sistemi. 2. Maşın dilində verilmiş məsələlər həllinin alqo-

ritmi. 

Proqramlaşdırıcı linqvistika – 

bu elə alqoritm linqvistikası-

dır. 

Proses – 

hərəkət, hadisə və s. bildirən semantik kateqoriya. 

 

79 

Prospektiv – 

strukturun növbəti elementinə işarə edən. 

Protokol tədbir 

– işgüzar ünsiyyətin daha məhdud formal şə-

raitdə – qəbullar, banketlər, prezentasiyalar və s. formasında aparı-

lan növü. 

Protomətnin mövcudluğu – 

bu, mətnyaradıcılıq fəaliyyətidir 

ki, metamətni yaradan subyekt (bax, metamətn subyekti). Metamətn 

yaradılmasında  əldə  rəhbər tutulan aspektlər – əlaqənin semantik, 

üslubi, aksioloji, müəllif strategiyası  və imkanı. Protomətni – 

metamətn münasibətlərini biz invariant və variant arasında 

münasibət kimi müəyyənləşdirə bilərik. Metamətnin şərti mövcud-

luğu – protomətndir. Protomətnin mühüm komponenti metamətndə 

semantik (yerdəyişmə) ötürmələrin köməyilə realizə olunur. Meta-

mətn protomətni onun üslubunun, (tematik və dil quruluşu) 

modelləşdirmə yolu ilə reallaşdırır, protomətnin üslubi 

modelləşdirilməsi eksperiment xarakteridir. Belə ki, metamətn pro-

tomətni mütləq  şəkildə  nə yenidən yarada, nə  də  təkrar edə bilər 

(tərcümə heç bir halda orijinalı olduğu kimi əks etdirə bilməz). 

Metamətn müəllif strategiyasının dəyəridir, o orjinala söykənir. 

Müəllif aşkar, yaxud gizli mətnlərarası  əlaqələr görə bilər. Onun 

həlli bəzi hallarda üslubi priyom xarakteri daşıyır. Müxtəlif mətnlər 

arasında münasibətlər mətnin ayrı-ayrı elementləri səviyyəsində, 

yaxud elə bütöv mətn üzərində qurula bilər. Metamətnlə protomətn 

arasındakı münasibətləri transformasiya xarakteri nöqteyi-nəzərdən 

interpretasiya etmək olar ki, onu metamətndə (imitativ, selektiv, re-

duasiya və komplementar əlaqə səviyyəsində) həyata keçirmək olar. 

Prozaik tərcümə – 

köməkçi tərcümə. O yalnız tanışlıq funk-

siyası yerinə yetirir və buna görə də, adətən, poetik tərcüməni tam 

şəkildə əvəz edə bilməz. Buna görə də şairlərin prozaik (nəsrlə) tər-

cüməsini yalnız poetik mətnin bədii nəsr vasitələri ilə oxucuları xa-

ricidilli orijinalın məzmunu ilə tanış etməkdir. Nəsrlə tərcümə ikinci 

dərəcəli xarakterə malikdir və poetik orijinal haqqında yalnız ya-

xınlaşdırıcı təsəvvür yaradır. 

Psevdotərcümə – 

bax, tərcümə simulyasiyası. 

 

80

Psixolinqvistika – 

1. Məzmun nöqteyi-nəzərdən və kommu-

nikativ dəyərdən nitq aktının konkret kommunikativ fikrə, daha 

doğrusu, təbii dilin köməyilə verilən məlumatın təbiətini və xas-

səsini nitqin yaranması prosesini öyrənən dilçilik sahəsi. 2. Nitq 

prosesi, onun yaranması və qəbulu nöqteyi-nəzərdən elm bölməsi. 

Psixoloji xəbər 

– psixoloji mahiyyətə görə şüurda sıraya görə 

ikinci yaranmış və ona əks üzvüdən, psixoloji mübtədadan fərqlən-

dirmə, yalnız dayanma mövqeyinə görə hansı nitq hissəsi (söz 

birləşməsi) ifadə olunma. 

Psixoloji mübtəda – 

psixoloji mahiyyətə (yükə) malik və 

şüurda sıraya görə yaranmış ilkin təsəvvür. 

Publisistik mətnin tərcüməsi – 

əgər publisistik mətni müxtə-

sərlik, artıq sözlərdən kənarlaşmaya can atma fərqləndirirsə, 

tərcüməçi də eyni müxtəsərliyə can atmalıdır. Adətən, publisistik 

mətndə terminlərdən asancasına istifadə özünü göstərirsə  və onlar 

bununla məişət sözlərinə yaxındırsa, belə olduğu halda, tərcüməçi 

bütün bu elementləri mətbuatda öz doğma dilində müvafiq şəkildə 

verməyi bacarmalıdır, o, burada mövcud terminologiyadan istifadə 

etməlidir. Obrazlı ifadələr, danışıq-məişət ifadələrinin, mətndəki 

emosional rəngli xüsusiyyətli yerlər xarici ölkə publisistikası üçün 

xarakterikdir və tərcümə mətnin belə hissələrinin başqa şəklə salın-

masına yol verilməməlidir. Publisistik mətndəki mürəkkəb cümlə-

lərdə sintaksis tamlığı xüsusilə mühümdür. Odur ki, mürəkkəb 

cümlələrin tərcüməsi zamanı qeyri-müəyyənliklərdən, qarma-qarı-

şıqlıqlardan qaçıb, daha uzun cümlələri hissələrə bölüb ilə  əvəz 

etmək məqsədə uyğundur. 

Publisist tərcümə – 

publisist əsərlərin, ictimai-siyasi ədəbiy-

yatın, tənqidin və natiq nitqinin tərcüməsi. 

Punktuasiya (durğu işarələri) – 

rubrika elementi və struktur 

formalaşdırma: durğu işarəsi müəyyən semaktik-sintaktik və funk-

sional-kommunikativ əhəmiyyətə malikdir. O, maşın tərcüməsi məq-

sədləri ilə və durğu işarələrinin konfrontasiyası (qarşıdurması) zamanı 

ələvə (yardımçı) dilin modelləşdirilməsi zamanı nəzərə alınır. 

 

81 

Purizm – 

dilin təmizliyini, toxunulmazlığını saxlamaq cəhdi, 

dildə hər hansı yeniliklərə qarşı mübarizə (neologizmlər, xarici dil-

dən alınmalar) ədəbi dili normalaşmamış, leksik və qrammatik ele-

mentlərin daxil olmasından qoruma. 

 

 

R 

 

Rakurs 

– nəzər nöqtəsi, baxış bucağı 

Ranq – 

1. Tezlik lüğətlərində sözformaların sıra nömrəsi.    2. 

Ranq tezlik lüğətlərində ranjirə olunmuş  cərgədə sözformanın 

ortaya çıxmasında (mətndə  işlənməsində) və sözformaların mütləq 

tezliyinin azalması cərgəsində sözformanın sıra ardıcıllığı. 3. Tezlik 

siyahısında lüğət vahidinin sıra nömrəsi. Tezlik siyahısının ranq 

ranjirə edilməsi adi ardıcıl nömrələmədən onunla fərqlənir ki, eyni 

tezlikli lüğət vahidlərinə ayrı-ayrı ranqlar deyil, intervallar ranqı 

verilir. 4. Tezlik lüğətində sözdən sonra duran rəqəm və tezliyə 

işarə edən (istifadə olunan) bu sözün mətndə rast gəlinməsidir 

(əsərdə mətnlər cəmi, informasiya massivi və s.). 

Ranq tezlik lüğəti 

– 1. Lüğət vahidlərinin azalma tezliyi üzə-

rində qurulmuş lüğət. 2. Ranq üzrə sözlərin, daha doğrusu, onların 

işlədilməsi (rast gəlinməsi) tezliyi üzrə olan tezlik lüğəti. 3. Azalma 

tezliyi sırası üzrə quruluş lüğət vahidləri olan tezlik lüğəti. 

Reaksiya – 1. 

Adətən reaksiya dedikdə bir məlumata «cavab» 

nəzərdə tuturuq. 2. Bax, həm də ünsiyyət effekti. 

Real aktantlar – 

situasiyanın substantiv elementləri, subyekt, 

obyekt, substansiya prosesinin həyata keçirməsini  əngəlləyən, 

yaxud ona kömək edən məkan, yaxud zaman konkretləşdiriciləri və 

s. 

Realilər – 

1. Başqa dildə danışan insanların praktik nitqində 

mövcud olmayan predmet, əşya anlayışı, situasiya bildirən söz, 

yaxud realiyalar. 2. Zahiri linqvistika və tərcüməşünaslıqda, məsə-

lən, hər hansı ölkənin dövlət quruluşu, hər hansı xalqın tarixi və 

mədəniyyəti, konkret dilin daşıyıcısı olan dil əlaqələri nəticəsində 

 

82

bu dildə öz əksini tapmış müxtəlif çeşidli faktorların öyrənilməsi. 3. 

Sözün normativ mənası üçün əsas kimi xidmət edən maddi mə-

dəniyyət əşyaları. 4. Həyat və məişət milli-spesifik xüsusiyyətlərini 

bildirən sözlər. 5. Oijinal mətnində realizə olunan mədəni kod ele-

mentləri. 

Realilər tərcüməsinin  əsas üsulları – 

1. Transliterasiya və 

transkripsiya. Realiyanı bildirən konkret sözün ya yazıda onun kö-

künün öz dilində, yaxud öz dilində  şəkilçilərlə birlikdə bilavasitə 

istifadə olunması. 2. Yeni sözün, yaxud mürəkkəb sözün, yaxud söz 

birləşməsinin elementlər əsasında və morfoloji münasibətlərdə mü-

vafiq predmetin, artıq dildə real şəkildə mövcud olanların bildiril-

məsi.  Əsas etibarı ilə belə  tərcümə  təsviri, perifrastikdir. 3. Bir-

birinə xarici dildəki realilə yaxın olan, lakin funksiya etibarı ilə 

uyğun olmayan-oxşayan tərcümədir ki, o kontekstdə dəqiqləşdirilir 

və  bəzən təxmini yaxınlıq bildirir, ifadə edir. 4. Hiponimik üsul-

ümumiləşdirilmiş – yaxınlaşdırıcı növ anlayışını bildirən, ifadə edən 

tərcümə. Xarici dildəki sözlər tərcümə dilində cinsi anlayış bildirən 

sözlərlə verilir. Belə üsul reali adları ilə bağlı  təsəvvürləri 

kasadlaşdırır, çünki tərcümə dilində ümumi anlayışdar konkretliyin 

itməsinə gətirib çıxarır 

Reali - 

sözlər – ilkin dilin daşıyıcılarının praktik təcrübəsində 

mövcud olmayan və buna görə  də ekvivalentlərə malik olmayan 

əşyaları, hadisə və anlayışları bildirən sözlər. Bax: realilər. 

Redaktəönü – 

mətnin maşına, maşın tərcüməsinə daxil edil-

məsinə qədər qabaqcadan redaktə olunması. 

Redusiya olunan əlaqə – 

mətnlərarası invariantın semantika-

sının saxlanılması zamanı  mətnin ayrı-ayrı  səviyyəsində aksent 

edilən iki mətn arasındakı münasibətlər. 

Referat 

– 1. İlkin sənədin müxtəsər izahını əks etdirən ikinci 

sənəd. Referatın əsas məqsədi - izah olunan işin əsas müddəaları ilə 

tanış etməkdən ibarətdir. Materialın müxtəsər izahı olan referat. Tə-

biidir ki, ilkin sənədi əvəz edə bilməz və, adətən, referatın öyrənil-

məsinin  əsasında ilkin sənədin tam, yaxud qismən tərcüməsinin 

məqsədəuyğunluğu ilə bağlı  nəticələrə  gəlmək olar. 2. Referatın 

 

83 

əsas təyinatı – materialı  əvəz etməkdir. Buradan aydın olur ki, 

referat materialın daha qənaətli vasitəsi olub onun məzmununu tam 

şəkildə əhatə etməlidir. Resenziyadan fərqli olaraq, referatın başlıca 

təyinatı, hər  şeydən öncə, materialın məzmununun açılmasına 

xidmət etməlidir. Bununla belə, referatdada materialın ümumi şəkil-

də  dəyərləndirilməsi arzu olunur. Referat nəzərdən keçirilən mə-

qalə, yaxud kitabda hansı yeniliklər var, orada əksini tapan 

materialın xüsusiyyəti nədən ibarət olması çatdırılmalıdır. Referatın 

dəyəri, ilk növbədə, onunla müəyyənləşdirilir ki, orada oxucu üçün 

maraq doğuran orijinalın məzmunu daha dərin və geniş  şəkildə 

açılmış olmalıdır. 3. Tam izahına görə orijinalın məzmununu əks et-

dirən referat informativə və indikativə bölünür; izah olunan sənəd-

lərin kəmiyyətinə, sayına görə bu sənədlər – monoqrafik, məlumat 

və xülasəyə, referatda izah olunan materialın xarakterinə görə isə 

referat - üzərində işin ardıcıllığı. 4. Hər hansı məsələnin mahiyyə-

tinin müxtəsər izahı. 5. Elmi işin, kitabın və s. müxtəsər şifahi, ya-

xud yazılı izahı. 6. Ədəbi və digər mənbələrə  əsaslanan hər hansı 

mövzuya həsr olunmuş məruzə. 7. Mənbənin qısa, bütün toxunulan 

məsələlərlə bağlı  hər nə varsa dəyərləndirilməsidir ki, o mənbənin 

qiymətləndilməəsi və referatın nəticələri ilə müşayiət olunur. 

Referat çıxarma – 

mətndə tanışlıqla bağlı nitq fəaliyyətinin 

mürəkkəb növüdür ki, mətndə onda olan verilmiş informasiyanın, 

yaxud əsas məzmunun yazılı şəkildə verilməsi məqsədini güdür. 

Referat-xülasə – 

referat-xülasədə onun əsas müddəaları ma-

terialın olduqca yığcam  şəkildə  təqdim olunması ilə  bərabər bütün 

ikinci dərəcəliləri atılır. Referat - xülasədə materialın məzmununun 

daha yüksək dərəcədə ümumiləşdirilməsi tələb edilir, nəinki referat 

– konspektdə. Bax: indikativ tərcümə. 

Referat-konspekt – 

referat-konspektdə  əslin yığcam  şəkildə 

onun materialını möhkəmləndirən mühüm müddəaları gətirilir. Bax: 

informativ referat. 

Referat üzərində  işin ardıcıllığı – 

1. Referat üçün nəzərdə 

tutulmuş sənədi diqqətlə oxumaq. 2. Tamamlanmış fikri əks etdirən 

sənədin mətnini bölmək. Məqalələr, konfranslardakı  çıxışların ste-

 

84

noqramlarında və digər həcimcə böyük olmayan sənədlərdə bu 

məna hissələri adətən abzasa, yaxud abzaslar qrupuna müvafiq olur. 

Kitablarda belə parçalara ya fəsil, ya da mətnin struktur vahidi mü-

vafiqdir. 3. Referat üçün nəzərdə tutulan sənədin planını  tərtib 

etmək. 4. Referat üçün nəzərdə tutulmuş  sənədin məqsədini və 

başlıca mənasını formalaşdırmaq. 5. Referatın planını hazırlamaq. 6. 

Referatı tam həcmə riayət edilməklə yazmaq. 7. Zəruri olduqda 

referata  əlavələr etmək.  Əlavələrdə müəllifin nəzərə çarpacaq 

səhvləri, fakt və hadisələrin ənənə şəklində təhrif edilməsi, oxucunu 

faktın qiymətləndirilməsində yeni yanaşmaya cəlb etmək.