Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Sıfıra bərabər informasiya 

– 1. Hər hansı məlumat yoxluğu. 

2. Mətndə  sıfır informasiyalı  (əhəmiyyəti olmayan) söz və söz 

birləşmələri, daha doğrusu, konkret verilmiş  mətndə  məna 

informasiyası daşımayan fikir. 

Sıxma – bax

: kompressiya. 

Siqnifikativ funksiya – 

ayırıcı funksiya. 

Siqnifikativ konnotasiya 

– dil işarəsinin siqnifikativ konno-

tasiyası dedikdə biz elə bir məna başa düşürük ki, o onun denotativ 

mənasına kömək edir və bu dil ilə konkret bütün etnik icmanın dili 

ilə bağlıdır və buna görə də dil faktıdır. 

Simvol – 

1. Ardıcıl tərcümədə: 1) anlayışların  əlamətlərinə 

görə qənaətli və əyani şəkildə göstərilməsi. Simvol yalnız öz təyina-

tını yerinə yetirərkən simvoldur. O, qənaətcilliyi, əyaniliyi və univ-

ersallığı ilə seçilməlidir. Mənbə dilindən asılı olmadan simvollar 

leksik mənanın daşıyıcısı olur. Yazı zamanı bəzi zəruri qrammatik 

informasiyanın verilməsində, sözlərin ardıcıllığında şərti işarələrdən 

istifadə olunur; 2) simvollar üçün şərti işarələr, hərflər, yaxud 

 

95 

ixtisarlardan istifadə olunur ki, onlar anlayışların hərfi, assosiativ və 

törəmə simvollarına bölünür; 3) öz başlıca təyinatına görə simvollar 

predikativ simvollara, zaman simvoluna, modal simvollara və key-

fiyyət simvollarına bölünür; bütün digər simvollar isə ümumi tə-

yinatlı predmet simvolunun geniş qrupunu təşkil edir. 2. Sürətli 

tərcümə yazısı zamanı predmet və hadisələrin qrupunu işarə etmək 

üçün istifadə olunan şərti işarələr. 3. Konkret, verilmiş referentlə 

motivasiyası olan əlaqə işarəsi. Adətən, ümumi anlayış qrupu üçün 

simvol  əlamət bildirir. Əyanilikdən başqa, simvol həm də  qəna-

ətcillik və universallıqla seçilir, xarakterizə olunur. Simvolların 

əyaniliyi nəinki Sözün hərfi ifadələrindən görmə qavrayışı üçün 

asandır, həm də simvol üçün seçilmiş əlamət anlayışla bağlı olan as-

sosiasiyalara səbəb olur. 4. Ardıcıl tərcümədə yazı zamanı istifadə 

olunan şərti informasiya işarəsidir; simvollar işarə üsuluna görə tər-

cümədə assosiativ, hərfi və törəmələrə bölünür. 

Sinxron intralinqval tərcümə – 

ədəbi əsərlərin dilin inkişa-

fında eyni tarixi dövrə, mərhələyə keçməsi. 

Sinxron tərcümə – 

1. Peşəkar tərcümənin əsas formalarından 

biri. Tərcüməçi tərəfindən tərcümə edilən mətnə paralel aparılan bir 

dildən digər dildə  məlumatın  şifahi tərcüməsi. 2. İlkin mətnin 

eşidilməsi ilə eyni vaxtda qəbul edilən və  həyata keçirilən  şifahi 

tərcümə. 3. İlkin mətnin səslənməsi ilə paralel olaraq tərcümənin 

mətninin tələffüzü ilə xarakterizə olunan şifahi tərcüməçinin fəaliy-

yət növü. Sinxron tərcümədə – eşitmə ilə sinxron tərcümə; vərəqdən 

sinxron tərcümə;  əvvəlcədən tərcümə olunmuş  mətnin sinxron 

oxunuşu və s. bölünür. 4. Şifahi tərcümənin qoşadilli kommunikativ 

nitq fəaliyyətini şifahi birdəfəlik məlumatın eyni zamanda eşitmə ilə 

qavranılması yolu ilə aparılmaqla, zaman çatışmazlığı  və  işlənib 

hazırlanması olduqca məhdud həcmdə  həyata keçirilməsi olub, 

onun predmeti və  məhsulu işlənib hazırlanmış nitq məlumatının 

semantik - məna strukturudur. 5. Eşitmə ilə (vərəqdən tərcümədən 

fərqli olaraq) şifahi tərcümənin növü (bütün yazılı  tərcümə 

növlərindən başqa) olmaqla ilkin dildə (ardıcıl tərcümədən fərqli 

olaraq) nitq məlumatının alınması ilə eyni vaxtda tərcüməçi 

 

96

tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyət. Bax: eyni zamanda peşəkar 

sinxron tərcümə. 6. Orijinal mətninin kabinədə tələffüzü ilə xüsusi 

texniki vasitələrin köməyi ilə, yaxud kabinədən kənarda astaca 

deyilişlə  həyata keçirilən fəaliyyət. 7. İlkin mətnin eşidilməklə 

qəbulu  əməliyyatının və  tərcümənin digər dildə  şifahi cəhətdən, 

eyni zamanda, bir vaxtda həyata keçirilməsi. Sinxron tərcümənin 

əsas xüsusiyyəti – onun tərcüməçinin hərəkətlərinin üzərinə qoyulan 

ekstremal zaman məhdudiyyəti və daim onun diqqətinin bir ob-

yektdən digərinə qoşulması ilə bağlıdır. Sinxron tərcüməçiyə öz 

funksiyalarını yerinə yetirməkdə mühüm amil tərcümənin işarə ilə 

verilməsi üsuludur ki, bir dildən digər dilə keçmə işarə səviyyəsində 

həyata keçirilir və bu, ilkin dili denotatı düşünmədən gedir. Sinxron 

tərcüməyə öyrətmə  aşağıdakı mexanizmlərin formalaşmasını 

nəzərdə tutur: nitqin qavrayışının sinxronizasiyası,  şifahi nitqin 

qavrayışı zamanı danışmanın neytrallaşdırılması  vərdişi və başqa 

obyektə qoşulma (burada şifahi tərcüməçiyə zəruri olan xarici nitqin 

eşidilmə mexanizmi və şifahi nitq texnikası artıq yarandığı nəzərdə 

tutulur). 8. Şifahi tərcümə  tərcüməçi tərəfindən praktik olaraq 

tərcümə olunacaq mətni eşitmə ilə eyni vaxta yerinə yetirilir. Adə-

tən, sinxron tərcümə beynəlxalq konfranslarda, yığıncaqlarda təşkil 

olunur ki, o zaman həm də  şifahi formada məlumatın mənasının 

daha tez, çevik başa düşülməsi zərurəti yaranır. 

Sinxron tərcümə modeli - 

sinxron tərcüməçinin fəaliyyətinin 

mühüm xassələrindən olan təsviri; sxematik təsviri. 

Sinxron tərcümə 

– müasir tərcümə. 

Sinxroniya – 

zaman, statikada təkamüldən asılı olmadan hə-

min stadiyada (mərhələdə) müşahidə edilən dil faktlarının xarakteri. 

Sinxronlaşdırma mexanizmi – 

1. Fəaliyyətin xüsusi məşqlə-

rin köməyi ilə formalaşdırılmasıdır ki, ilkin mətndə oriyentirləşdir-

mə prosesinin parallel həyata keçirilməsi, tərcümə hərəkətlərinin və 

tərcümə həllinin həyata keçirilməsinin axtarışında istifadə olunur; 2. 

Müəyyən zaman kəsiyində nitq və  tərcümə mexanizmlərinin birgə 

fəaliyyətini koordinasiya edir, həyata keçirir. O, özündə nizamlan-

manın bir sıra səviyyələrini birləşdirir ki, onlar potensial şəkildə 

 

97 

dərk ediləcək dərəcədə, həm də nizamlanma obyektləri ilə bir-

birindən fərqlənir. Səviyyələr: aktual dərk edilmə, şüurlu nəzarət və 

şüursuz (qeyri-iradi) nəzarət. 

Sinonimik sıra – 

1. İntensivlikdən və onun keyfiyyət ifadəsi 

olan çalardan asılı olaraq eyni mənaların (sinonimlər) sırası. 2. 

Leksik, yaxud frazeoloji sinonimlər sırası. 

Sinonimik əvəzləmə – 

1. Bu və ya digər dildəki eyni mənaya 

malik söz, söz birləşməsidir. 2. Digər nitq vahidini məna baxımdan 

əvəz edə bilən söz və söz birləşməsi. 

Sinonimlər – 

1. Eyni anlayışları ifadə edib bir-birinə yaxın, 

yaxud uyğun sözlər olub, müxtəlif çalara, yaxud üslubi çalarlarla 

fərqlənən, adətən, eyni nitq hissəsinə aid olub, deyimin qarşılıqlı 

dəyişən elementi kimi çıxış edir. 2. Eyni nitq hissələrinə aid olub 

tam, yaxud qismən leksik mənası ilə uyğun gələn sözlər. 3. Mənaca 

bir-birinə o qədər yaxın sözlərdir ki, onların düzgün ifadə edilməsi 

həmin sözlərin semantik çalarının və üslubi xassəsinin bir-birindən 

fərqləndirilməsi üçün dəqiq bilik tələb edir. 

Sinonimlər lüğəti – 

bu, sinonimləri, onların izahını, onlara 

illüstrativ materialları özündə əks etdirən lüğətdir. Sinonimlər lüğəti 

nəinki onlara məna baxımından uyğun olan sözlərin mənasını izah 

edir, həm də tərcüməçinin əlinə (onun sərəncamına) fikri daha dəqiq 

ifadə etmək üçün leksik vasitələr imkanı verə bilər. 

Sintaqma – 

1. Mənaca və ritm-melodik cəhətdən bir-birinə 

birləşmiş cümlə  tərkibində bir qrup sözlə  əmələ  gəlmiş nitqin se-

mantik-sintaktik vahidi. 2. Qrammatik cəhətdən formalaşmış və da-

ha mürəkkəb bütövün (cümlənin) nisbətən bitmiş fikri ifadə edən 

birləşmiş nitqin ritm-melodiuk vahidi. 

Sintaqmatika – 

dilin sistemli öyrənilməsinin dil vahidlərinin 

onların xətti ardıcıllığındakı münasibətlərlə müəyyənləşməsi. 

Sintaktik aktantlar – 

real aktantları bildirən (mübtəda, bütün 

hallarda işlənən tamamlıq, yer zərfliyi və s.) cümlə üzvləri. 

Sintaqmatik ekvivalentlik – 

mətnin sintaqmatik ox üzərində 

elementlərinin təşkili, daha doğrusu, onun struktur quruluşu səviy-

 

98

yəsi. Üslubun paradiqmatik «anbar»ından bədii ifadə vasitələrinin 

seçimi nəticəsində üslubi elementlər ekvivalentidir. 

Sintaktik əvəzləmə - 

əsl mətnin konstruksiyasından fərqlənən 

əslin və tərcümə dilinin qrammatik quruluşunun üst-üstə düşməməsi 

ilə ortaya çıxan tərcümə mətnindəki cümlənin digər sintaktik kons-

truksiya ilə verilməsi. 

Sintaktik kodlaşdırma – 

sistemə girişdə (real kommunikasi-

yada sintaktik kodlaşdırma danışana məxsus olduqda) sintaktik zən-

cirin formalaşması. 

Sintaktik kompressiya

 – orijinalda verilmişlə daha müxtəsər 

və daha sadə sintaktik konstruksiyanın seçilməsi. Sintaktik komp-

ressiyaya aşağıdakı üsulları aid etmək olar: 1) Bir neçə budaq cüm-

lənin iki və daha artıq sadə struktura parçalanması; 2) budaq cüm-

lənin feli sifətlə əvəzlənməsi; 3) natiq çıxışlarında daha tez-tez rast 

gəlinən feli sifət çevrəsini çıxışlıq hal ifadəsi ilə (yaxud adlıq haldan 

başqa hallarda) əvəzlənməsi; 4) söz birləşməsinin bir sözlə, eləcə də 

dövlətin, yaxud təşkilatın tam adının ixtisarla, yaxud abbreviatura 

ilə əvəzlənməsi. 

Sintaktik məna – 

deyim elementləri arasında əlaqələri ifadə 

edən məna. Bax: eyni zamanda işarənin dildaxili mənası. 

Sintaktik münasibətlər – 

semiotikada işarələr arasında olan 

münasibətlər. 

Sintaktik transformasiyalar – 

cümlənin, yaxud bir cümlənin 

sintaktik tipinin digərinə dəyişdirilməsi. 

Sintaktik uyğunluq – 

cümlənin sintaktik şəklinin dəyişdiril-

məsi, bir sintaktik konstruksiyanın digər, yaxud cümlə üzvlərinin 

cümlənin məna strukturunun xələl gətirilmədən yenidən 

dəyişdirilməsi (dəyişilməsi). Tərcümə zamanı sintaktik 

konstruksiyanın dəyişilməsi semantik və üslubi cəhətdən özünü 

doğrultmalıdır. Tərcümə zamanı qrammatik əvəzləmə analoq 

xarakterinə malikdir. 

Sintaktika 

– dilin plan, yaxud tədqiq aspektlərindən biri ol-

maqla, dil vahidlərinin özü arasındakı münasibətlərlə  fərqlənən, 

daha doğrusu, onları dildən istifadə edənlərə həm bildirdikləri pred-

 

99 

metlərə, həm də  şəxsi, yaxud şəxslər arasındakı münasibətdən kə-

narda nəzərdən keçirən. 

Sintaksis 

– 1. Nitq deyiminin strukturlaşdırılması qaydası. 2. 

Nitqin strukturlaşması (sözlərin bir-biri ilə uzlaşması  və sözlərin 

bir-birinin ardınca olması) prosesini öyrənən qrammatikanın bölmə-

si. 

Sintez 

– 1. Elementlərin (daha ayrı-ayrı kiçik vahidlərin) daha 

böyük (qlobal) vahidlərdə birləşməsi. 2. Danışıq - aktiv qrammatika 

- mənadan formaya keçid- məlumatın törəməsi. 

Sistem – 

1. Bir-birindən qarşılıqlı şəkildə asılı elementlərdən 

ibarət bütöv obyekt. Sistem nöqteyi-nəzərdən ona aid olan sistemin 

elementi parçalanmamaq xassəsinə malikdir. Sistemin elementləri 

arasında qarşılıqlı  əlaqələr, bu əlaqələrin cəmi, onun təşkili məhz 

strukturudur. Əgər biz dili nitqdən fərqli olaraq sistem kimi nəzər-

dən keçirmiş olsaq, belə olduğu təqdirdə onun elementləri sözlər və 

sabit söz birləşmələri olacaqdır, strukturu isə sözlərin birləşməsi və 

sabit söz birləşmələrinin cümlələrdə əks olunması, həm də onlarda 

gedən dəyişikliklər olacaqdır. Burada ayrıca sistem kimi hər bir nitq 

əsəri çıxış edir. Onun daxili elementlərinin  əlaqələri və qarşılıqlı 

münasibətləri nitq əsərinin strukturu olur. 2.Bu, həm də dil və məna 

fərqləndirici vahidlərin bir-biri ilə müəyyən münasibətlərdə daya-

nan (duran) cəmi kimi dərk edilməlidir. 

Sistemaltı – 

ümumi dil sisteminin qanunauyğun təşkil olun-

muş hissəsi. 

Sistematika (sistemlilik) – 

sintaqmatikadan, daha doğrusu, 

dilin daha sonra bölünməyən elementlərindəki təsnifatda dilin 

tədqiqinin ikinci fazası, daha doğrusu, paradiqmlərin üzvləri (his-

sələri) arasında münasibətlərin müəyyənləşməsi. 

Situasiya – 

1. Konkret deyim həyata keçirilən zaman nitq 

konteksti, daha doğrusu,  şərait (məqsəd və s.). 2. Maddi və yaxud 

ideal obyektlər və onlar arasındakı münasibətlər. 3. Deyimlə təsvir 

olunmuş konkret, yaxud mücərrəd gerçəklik. 4. Nitq hərəkəti 

məqamında, yaxud deyimdə  təsvir olunmuş  və mövcud olan real 

gerçəklikdəki komponentlərin cəmi. Nitq və predmet situasiyaları 

 

100

fərqləndirilir. 5. Deyimlə  təsvir olunan konkret, yaxud mücərrəd 

gerçəklik: o, özündə məqsəd, deyimin məzmunu, ünsiyyət şəraitini, 

nitq  şəraitini, veriləcək informasiyanın kəmiyyətini (həcmini) və 

digər bu deyimdə (nitq ünsiyyəti) həyata keçirilən şəraiti nəzərdə tu-

tur. 6. Ayrıca nitq kommunikasiyası aktının gedişi zamanı dərk olu-

nan, fikirləşilən və dəyişilən gerçəkliyin fraqmenti. 7. Nitq kontek-

sti, daha doğrusu, bu deyimin həyata keçirildiyi şərait (vəziyyət, 

məqsəd və s.). 8. Gün, il, illərin hesablanmasının daxili və xarici 

şəraitini xarakterizə edən gerçəkliyin bir hissəsi (real, yaxud 

xəyalda tutulan). Nitq aktı nöqteyi-nəzərdən situasiya amilləri 

onlara deyilir ki, onlar səs, yaxud xışıltı yaradanlardan fərqli olaraq 

məlumatın verilməsinə kömək edir. 

Situasiya  əlaqələri – 

onların istifadəsi qəbul olunmuş situa-

siya ilə bağlı hazır cümlənin leksik vahiddən ibarət olan əlaqələri-

dir. 

Situasiya klişesi 

– konkret bu situasiya üçün vacib olan ste-

reotip ifadə. Məsələn, «Danışır, Bakı!», «Xoş  gəlmisiniz!». Situa-

siya klişesi tərcümə üçün ayrıca həll tələb edir, daha doğrusu, onlar 

özləri daxil olduğu ilkin mətndə  tərcümə vahidi kimi nəzərdən 

keçirilə bilər. 

«Situasiya-mətn» modeli – 

bu, elə situativ model deməkdir. 

Situasiya obrazı – 

kommunikasiya (ünsiyyət) aktında situa-

siyanın təsviri və dəyişdirilməsi, onun nəzərdən keçirilməsi şüurun 

məhsuludur. 

Situasiyalı informasiya 

– nitq aktına kömək edən ekstralin-

qvistik amillərdən gələn informasiya. 

Situativ – 

həmin situasiya ilə şərtlənmiş deməkdir. 

Situativ informasiya 

– bilavasitə  hər hansı situasiyanı    əks 

etdirən informasiya.    

Situativ kompressiya – bax

: situativ-məna kompessiyası. 

Situativ kontekst – 

şəraitin və əvvəlki təcrübənin ekstralinq-

vistik elementləri. Bax: eyni zamanda situasiya konteksti. 

Situativ – məna kompressiyası – 

informasiyaya malik ün-

siyyətin ekstralinqvistik situasiyasını dolduran parçaların kompres-

 

101 

siya vasitəsilə aradan götürülməsi deməkdir. Məsələn, konfransda 

sədrlik edib natiqə söz verəni bircə sözlə, natiqin təqdim etdiyi ölkə-

nin adını çəkməklə kifayətlənir. Bununla belə, situativ kompressiya 

öz tətbiq edilmə hədlərinə malikdir və rəsmi situativ sinxron tərcü-

mə zamanı bu son dərəcə yolverilməz olur. 

Situativ model – 

insanın nitq fəaliyyətinin elə modelidir ki, o 

eyni müxtəlif semantik komponentlər yığımının köməyi ilə pred-

metli təsvirlərin eyni işarəli təsvirlərini aparma üsuludur. 

Situativ tərcümə  nəzəriyyəsi – 

situativ tərcümə  nəzəriyyəsi 

dil çərçivələrindən bir qədər kənara çıxır  və gerçəkliyə müraciəti 

nəzərdə tutur. Situativ tərcümə nəzəriyyəsi onu əsas götürür ki, hər 

hansı denotat (predmet, əlamət, hərəkət, daha doğrusu, ətraf aləmdə, 

gerçəklikdə olan element), hər hansı situasiya müxtəlif cür təsvir 

oluna bilər. Üstəlik nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir dilin özünün 

daşlaşmış  təsvir üsulları vardır. Və bu üsulu ayrı-ayrı  mətn 

vahidlərinin yeniləşməsi yolu ilə yox, təsvir olunan denotat, təsvir 

olunan situasiya yolu ilə tapmaq lazımdır. Situativ model denotatın, 

yaxud situasiyanın müəyyənləşdirilməsini ilkin mətnin və onların 

əsasında tərcümə  mətnin müəyyənləşməsini nəzərdə tutur. Belə-

liklə, situativ tərcümə  nəzəriyyəsi konkret verilmiş deyim mənası 

olan obyektivlikdən çıxış edir ki, burada məna situasiya ilə qarış-

dırılır. Bu tərcümə  nəzəriyyəsi çərçivəsində  tərcüməçi iki dilin 

nəzəriyyə və praktikasını yaxşı bilən yüksək səviyyəli linqvist-dilçi 

kimi çıxış edir. Situativ tərcümə  nəzəriyyəsi, xüsusən, Rusiya 

tərcüməşünasları,  əsasən V.Q.Qak tərəfindən daha yaxşı  işlənib 

hazırlanmışdır. Situativ tərcümə nəzəriyyəsi öz üstünlüklərinə bax-

mayaraq, tərcümə prosesində tərcümə haqqında elmin obyekti kimi 

onun komponentlərini nəzərə almır. Bax: həm də denotativ tərcümə 

nəzəriyyəsi. 

Siyasi diskurs – 

siyasi diskussiyalarda istifadə olunan bütün 

nitq aktlarının cəmi. Bax: diskurs. 

Slenq – 

müəyyən peşə, yaxud sosial təbəqə nümayəndələrinin 

tərəfindən istifadə edilən söz və ifadələr. Ümumi və xüsusi 

slenqlərə bölünür. 

 

102

Slot – 

biliklər təsəvvürünü təşkil edən freymadır ki, o freyma-

nı təsvir edən anlayış, yaxud obyekti xarakterizə edən bəzi mahiy-

yəti, yaxud əlaqəsi. 

Soraq – 

biblioqrafik kitabın işlənib hazırlanması - bu kitab-

larda tərcüməçinin nəinki xarici dili bilməsini, həm də  tərcümə-

şünasliq üzrə olan ədəbiyyatı bilməsini, bu sahədəki  əsas prob-

lemləri, onun inkişaf tendensiyasını bilməsini tələb edir. Bu tər-

cüməçini daim öz biliklərini dərinləşdirməyə, yeni ədəbiyyatı iz-

ləməyə, həm doğma dil də, həm də xarici dillərdə ixtisasla bağlı 

ədəbiyyatı mükəmməl bilməlidir ya vadar edir. Referent işində 

səriştəsi olmayan tərcüməçilər, hər şeydən əvvəl, soraq-biblioqrafik 

materialların tərtibatı qaydalarını bu növ işlərdə elementar vərdiş-

lərin əldə olunmasını dərindən öyrənməlidir. 

Soraq annotasiyası – 

bax, annotasiya. 

Soraq kitabları 

– texnikanın və sənayenin müxtəlif sahələrin-

də çalışan müxtəlif mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulur və xüsusi 

məlumatları özündə saxlayır, texniki-iqtisadi göstəricilər, verilmiş 

rəqəmlər və s. Bununla belə, tərcüməçi uyğun xüsusi soraq kitabın-

da orijinalı düzgün başa düşmək üçün və onu texniki nöqteyi-nəzər-

dən tərcümə prosesində düzgün səsləndirmək üçün soraq kitabla-

rında müxtəlif detalların, proseslərin və s. adları verilir, istehsalatın 

üsul və  təşkili təsvir olunur, yazılı illüstrasiyalar gətirilir, konkret 

məsələ ilə bağlı xüsusi ədəbiyyat siyahısı verilir. Tərcümə zamanı 

az tanış olan sahədən materiala bağlı müvafiq soraq alma işin daha 

uğurlu olmasını təmin edir. 

Sosial dialekt – 

bu, dilin olduqca məhdud çevrəsində xüsusi 

və ümumiliklə bağlı olan və daimi və bilavasitə ünsiyyətdə olanlar 

tərəfindən işlədilən söz formasıdır. Hər bir dildə çoxsaylı sosial 

dialektlər mövcuddur. 

Sosial-markirələşmiş ekspressiv leksikanın (arqo, disfe-

mizmlər, jarqon, slenq və s.) tərcüməsi 

– tərcümənin mərhələləri: 

1. Tərcümə olunan leksik vahiddən yaranmış ədəbi dil sözünün əsas 

mənasının uçotu; 2. Onun yaranması zamanı praqmatik 

komponentlərin mənasının istifadəsinin uçotu; 3. Alınmış vahidin 

 

103 

özünün denotativ mənasının uçotu; 4. Tərcümə zamanı üslub, ide-

oloji ixtisar, axtarılan tələb olunan təbii tərcümə ekvivalentinin 

uçotu; 5. Orijinalın mətnin yaradıcısı istifadə etdiyi prinsipləri əldə 

rəhbər tutmaq: tərcüməçi personajların arqotik nitqini elə 

modelləşdirməlidir ki, tərcumədə-orjinalın bədii dürüstlüyü 

saxlanılmış olsun. 

Sosiolinqvistika – 

1. Dil ilə ictimai həyat faktları arasındakı 

səbəb  əlaqələrini öyrənən dilçiliyin bölməsi. 2. Dilərin sosial 

diferensiasiyasını öyrənən dilçiliyin şöbəsi, daha doğrusu, onun 

müxtəlif sosial dialekti. 3. İctimai mövcudluq və dilin ictimai 

inkişaf şəraitini öyrənən dilçiliyin sahəsi. 

Söz – 

1.Dilin öz səs tərkibi ilə predmet (əşya), proses, gerçək-

lik hadisələri, onların xassələri, yaxud aralarındakı münasibəti ifadə 

edən  ən müxtəsər  əsası. 2. Kontekstdən kənarda ayrı-ayrı sözlər 

müəyyən məna kəsb etmədiyindən tərcümə də oluna bilməz. 

Söz-anlayış – 

sözün nəinki sadə şəkildə fərqləndirilməsi, həm 

də onun bir məna  ətrafında seçməsini nəzərdə tutan leksik ma-

terialın seçim vahidi. Buna görə  də çoxmənalı söz bir neçə leksik 

vahid kimi nəzərdən keçirilir. 

Söz birləşməsi – 

söz birləşməsi dedikdə iki və daha artıq əsas 

sözün (ona aid olan köməkçi sözlər, yaxud bu sözlərsiz) birləşməsi 

olub, vahid, lakin anlayış  və  təsəvvürün açılması ifadəsi üçün 

xidmət edən birləşmə. 

Söz birləşməsi səviyyəsində  tərcümə 

– ilkin dildə müvafiq 

söz birləşmələrinin ekvivalentini axtaran tərcümə. Söz birləşməsinin 

tərcüməsində belə seçim vahidi geniş yayılmışdır, belə ki, tərcümə 

zamanı daha tez-tez bu səviyyə uyğunluğuna rast gəlinir ki, bu 

zaman sözlər cümlədə sözbəsöz tərcümə olunur, cümlənin qalan 

hissəsi isə söz birləşməsi səviyyəsində tərcümə olunur. 

Söz - formalar lüğəti – 

ələvə yardımçı dilin bütün söz forma-

larından ibarət olan maşın lüğəti. Bu tipli lüğətdə morfoloji təhlilə 

tələb xeyli dərəcədə sadələşir. Sözün özünün həcmi isə xeyli də-

rəcədə artır, lakin analitik tipli dillər üçün bəzi hallarda, xüsusən, 

ingilis dili üçün söz forması lüğətini tərtib etmək daha sərfəlidir. 

 

104

Söz formaları lüğətinin tərtibi 

– mühəndis linqvistikasında 

daxil edilmiş massivin sadə metodu ilə gedir, burada identik sözfor-

maların axtarışı onların kəmiyyətinin üst-üstə gəlməsidir ki, burada 

sözforması haqqında informasiyanın adresatı xidmət edir. Mətnin 

ümumi massivindən növbəti sözforma çıxarılır və onların axtarışı 

təşkil olunur. Eyni (üst-üstə düşən) sözformaların sayı toplanır. Ax-

tarışın sonunda mətndə verilmiş sözformalar massivindən sürüşdür-

mə metodu ilə  mətndən götürülür. Oxu prosesi, yadda saxlama və 

hesablama bütün mətnin işlənib hazırlanması sona yetənə  qədər 

siklvari olaraq təkrarlanır. Hər bir sikldən sonra massivin yerdəyiş-

məsi həyata keçirilir. Nəticədə maşının yaddaşında ranjirə olunma-

mış bütün sözforması korpusunun mütləq tezliyi yığılır. Alınmış si-

yahı, növbəti yığılma (toplanma) yadda saxlanılır, yaxud qarşılığı 

üçün, yaxud çap olunmaq üçün sözün kataloqu formasında daxil 

edilə bilər.