Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Tərcümə mətnində ifadənin substitusiyası (əvəzlənməsi) –

 

ifadənin tərcümə olunmamış elementlərinin ona təxminən yaxın 

olan bədii mənasına görə funksional əvəzlənməsi. 

Tərcümə  mətnində kommunikativ mövqelərin konfron-

tasiyası – 

kommunikativ  əks  əlaqə, daha doğrusu, tərcüməçinin 

oxucu qavrayışı səviyyəsini nəzərə almağa cəhd etməsi. Bu, konkret 

olaraq tərcüməçinin bədii priyomların tətbiqində, üslubi seçimlərin 

müəyyənləşdirilməsində özünü büruzə verir. 

Tərcümə mətnində kommunikativ situasiya 

– kommunika-

siya prosesində tərcümədə yaradılmış münasibət: bu situasiyada iş-

tirak edənlər: tərcüməçi mətnin ekspediyenti rolunda və qəbuledici 

 

126

– rolunda iştirak edir. Kommunikativ situasiya tərcümənin üslubi 

quruluşunda özünü əks etdirir. 

Tərcümə mətnində lokallaşma 

– mətndə məkan kateqoriya-

sına aid olan orijinalın tematik elementlərinin işlənilib hazırlanması 

(hərəkət yeri və onunla bağlı hər şey). Lokallaşma oxucu qavrayışı-

nın qəbuledicini yüngülləşdirməyə istiqamətlənmə. 

Tərcümə mətnində mənaların invariantlığı – 

invariant nüvə 

mətnin semantik elementlərinin daimi, əsas, dəyişilməz hissələridir. 

Onların mövcudluğunun mənaların qatlaşdırılma eksperimenti ilə 

sübut etmək olar (semantik kondensasiya). Daimi mənaların  əsas 

nüvəsi  əsasında oxucu, tərcüməçi (və digərləri) konkretləşməsi, 

yaxud transformasiyası və onun variantları yaranır. Bu zaman məna 

nüvəsi dəyişilmir, burada yalnız forma sahəsində  və  təsviri va-

sitələrdə dəyişikliklər baş verir. 

Tərcümə mətnində mənaların qatılaşdırılması – 

bax: tərcü-

mə zamanı semantik kondensasiya. 

Tərcümə  mətnində mövzu – 

orijinalın və onu «məzmunu-

nun» tərcümə zamanı quruluşunun gerçəkləşdirilməsi. Mətnin te-

matik elementləri və onların təşkili (kompozisiya) orijinaldan o qə-

dər də böyük dəyişikliklər olmadan tərcüməyə köçür. Tərcümədə 

baş verən tematik yerdəyişmələr orijinaldakı və tərcümədəki sosial-

psixoloji və  mədəni fərqlərlə bağlı olur ki, burada tərcüməçi oxu-

cunun zövq maraqlarını (mövzunun adaptasiyası, lokalizasiyası, ak-

tualizasiyası) ödəməyə çalışır. 

Tərcümə mətnində «yad» mədəniyyət – 

orijinal mədəniyyə-

tin tanınmasını şərtləndirən mətndəki mövzu, dil və üslubi element-

lər. Burada söhbət mlli ədəbi struktur kontekstinə münasibətdə olan 

yeni mətndən gedir. 

Tərcümə  mətnində  tərcümə olunma və  tərcümə olunma-

ma elementləri arasında münasibət 

– bax, tərcümədə üslubi və 

məzmun ekvivalentliyi. 

Tərcümə  mətnində üslub – 

tərcümədə elementlərin üslubi 

təşkili onun eyni üslub elementlərinə münasibətdə  və onların ori-

 

127 

jinalda dil və tematik korrespondensiyalarda təşkilinin nəzərə alın-

maması. 

Tərcümə  mətnində üslubi yerdəyişmə – 

orijinalın və  tər-

cümənin ayrı-ayrı elementlərinin ümumi məna və üslubda ekviva-

lentliyinin əldə edilməsi üçün funksional uyğunsuzluq 

Tərcümə mətnində milli aspekt – 

tərcüməçinin ədəbi və mə-

dəni məxsusluğunu xarakterizə edən dil və mövzu elementləri oxu-

cu vərdişləri və eləcə də oxucunun gözləmə stereotipi. 

Tərcümə  mətnində yeni üslubun tapılması 

– bu, orijinalın 

üslubi və semantik invariantının tərcümədə gerçəkləşməsi deməkdir 

ki, onun nəticəsində milli ədəbiyyatın üslub ənənəsi yeni element-

lərlə zənginləşdirilir. 

Tərcümə mətnində zaman aspekti – 

bu, orjjinal mətnlə tər-

cümə  mətni arasında zaman məsafəsi ilə  şərtlənən kommunikativ 

dəyişiklikdir. Zaman aspekti iki əsas səviyyədə proyeksiyalaşır: 

mətnin maddi substratı səviyyəsində (qrammatik zaman) və mətnin 

semiotik funksiyası  səviyyəsində (zaman mədəniyyət fenomeni ki-

mi). Tərcüməçi üçün daha vacibi zaman proyeksiyasıdır ki, bu mət-

nin dərinləşdirilmiş ölçüsü olur. Tərcümədə isə bu ölçü orijinalın 

zamanın yaxınlaşdırılması (tarixiləşmə), yaxud onun uzaqlaşması 

(modernləşməsi) ilə ifadə olunur, bu isə tərcümənin kommunikativ 

mövqeyindən asılıdır. Orijinal mətndə realizə olunmuş mədəni kod 

tərcümə  mətnində realizə olunan mədəni kodla öz intensivliyinə 

görə üst-üstə düşə  də bilər, düşməyə  də bilər (ümumiyyətlə,  əksər 

hallarda üst-üstə düşmür). Belə ki, burada zamanın ya gecikməsi, ya 

da qabaqlanması özünü büruzə verir. 

Tərcümə  mətnində zamanarası amil 

– bu, orijinal və 

tərcümə  mətnləri arasındakı  fərqdir ki, orijinalın və  tərcümənin 

yarandığı  mədəni sistemlər nəticəsində özünü göstərir. Onlar 

arasındakı  gərginlik «özünün» və «özgənin» oppozisiyasını  əks 

etdirir (Y.M.Lotman). Mədəniyyətlərin bu ziddiyyətləri arasında 

intensivlik mətnlər arasındakı tarixi, antropoloji və psixoloji 

fərqlərlə ifadə olunur. 

 

128

Tərcümə mətninin sistemli-obrazlı strukturu 

– dil vasitələ-

rinin seçimi əsasında obrazlı sistemin tək, yaxud standartlaşmış təş-

kilidir ki, o tərcüməçinin kommunikativ mövqeyi ilə müəyyənləşir; 

üslubun sintaqmatik aspekti. 

Tərcümə  mətninin tarixləşməsi – 

tərcümə olunacaq bütün 

mətnə, yaxud onun bir hissəsinə aid olunan və müəllifin orijinal 

əsərinin semantik – üslubi kodundan (poetikasından) yaranan möv-

zu və dil işləməsi. 

Tərcümə mətninin üslubi istiqamətliliyi 

– tərcümə mətnin-

də orijinalın üslubi xüsusiyyətlərinin proyeksiyası və gerçəkləşməsi. 

Üslubi istiqamətliliyin həyata keçirilməsi mətnarası invariantın sto-

xastik (həqiqətə uyğun) qorunub saxlanılmasında əhəmiyyətli olur. 

Tərcümə modeli – 

tərcüməçilik fəaliyyətinin modeli. 

Tərcümə uyğunluğu – 

bu, tərcüməyə ekvivalentlik demək-

dir. 

Tərcümə  nəzəriyyəsi –

  tərcümənin sistemli şəkildə öyrənil-

məsi ilə  məşğul olan elmi fənn. Məntiqi – sintaktik, semantik as-

pektləri ilə  bərabər, həm də praqmatik cəhət onun tərkib hissəsini 

təşkil edir. Tərcümə  nəzəriyyəsinin ayrı-ayrı aspektləri tədqiqatın 

sinxron və diaxron müvafiqliyində gedir. 

Tərcümə nəzəriyyəsinin metadil problemi – 

əslində bu va-

sitəçi dil - əlaqəli problemidir. Bir tərəfdən, linqvistikada mübadilə 

dedikdə «ikinci sırada duran dil» başa düşülür, daha doğrusu, təbii 

dil üzərində qurulan mülahizələr. Burada müəyyən anlayışlar 

sisteminə müvafiq olan linqvistik nəzəriyyələr çoxluğundan söhbət 

gedə bilər ki, dillərin mühüm əlamətlərini  əks etdirən və onların 

həm zahiri, formal, həm də daxili, məzmun tərəflərini təsvir etməyə 

imkan verir. Digər tərəfdən, dilçilikdə metadil dedikdə  bəzən 

linqvistik təsvirin daha mücərrəd sxemi başa düşülür. Tərcümə 

prosesinə  tətbiqən belə sxem aşağıdakıları özündə  əks etdirir: a) 

elementar məna vahidləri cəmi; b) mətnin müvafiq parçasının ya-

ranması tarixi; c) onun üslubi xarakteristikasını. Bax: həm də tərcü-

mə metadili. 

 

129 

Tərcümə  nəzəriyyəsinin predmeti – 

onun predmeti 

dillərarası kommunikasiyanın leypsiq məktəbi tərcümə  nəzəriy-

yəsinin terminlərdə «dil vasitəçiliyi»nin spesifik növü. 

Tərcümə oxucusu – 

ədəbi metakommunikasiyanın iştirakçısı, 

tərcümənin qəbuledən. 

Tərcümə oluna bilməmə – 

bu, orijinal və tərcümənin dil ele-

mentləri arasında arzu ediləcək dəyişikliklər baş vemədiyi 

situasiyadır ki, burada nə struktur, nə  xətti, nə  də funksional 

dəyişikliklər baş vermir. Bu, eyni zamanda elə situasiyadır ki, 

yaradıcı subyektlə orijinalın dil ifadələri tərcümə olunan dildə öz 

adekvat əksini tapmır. 

Tərcümə olunan mətn – 

bir dildən digərinə tərcümə olunan 

mətn. 

Tərcümə olunma – 

1. İki dildən istifadə ilə kommunikasiya 

şəraitində  məlumatı obyektiv verə bilmək imkanı. 2. bax: həm də: 

tərcümə olunma - tərcümə olunmama problemi. 

Tərcümə –

 bu, orijinal və tərcümənin dil elementləri arasında 

və obrazlar sistemində struktur, yaxud funksional dəyişikliklərin 

aparılma situasiyasıdır. Burada - tərcümədə funsional əvəzləmə üs-

lubi (yer dəyişmələrin) köməyi sayəsində əldə edilir. 

Tərcümə  və  tərcümə olunmama problemi – 

1. Tərcümə 

olunma problemin - tərcümə probleminin ən köhnə nəzəriyyələrin-

dən biridir. Bu problem tərcüməyə tələbat yaranan və onu formalaş-

dırmağa cəhd olduğu bütün zamanlarda ortaya çıxır. Prinsipial 

tərcümə olunma təxminən xalqlar eyni səviyyədə olanda (onların 

elmi-texniki inkişafı bir-birinə uyğun olanda) gedə bilər. Belə ol-

duqda bir dildə ifadə olunan digər dildə ifadəsini tapa bilər, yəni 

tərcümə mümkündür. Burada bir problemin iki tərəfi var. Tərcümə 

informasiyanı elə  şəkildə çatdırılmalıdır ki, orada hər hansı itki 

getməməli, orijinalın məzmun və forması çatdırılmalı, bu zaman, 

dəqiq şəkildə informasiyanın dəyişdirilməsi mümkün deyildir. Əgər 

tərcüməni məlumatın verilməsi və qəbuluna istiqamətlənmiş nitq-dil 

fəaliyyəti kimi nəzərdən keçiririksə, daha doğrusu, bu dillərarası 

kommunikasiya üçün zəruridirsə, bu zaman tərcümə olunma 

 

130

problemi müsbət həll olunur. Sonuncu halda mövcud 

informasiyanın verilməsi  şəraiti sanki ünvançıya onun çatdırılasını 

deyir. Bədii tərcümədə oxucuya ilk növbədə  əsərin müəllifinin 

üslubunu çatdırmaq lazımdır. Sinxron və ardıcıl tərcümədə isə 

yalnız məkanın verilməsi ilə məhdudlaşmaq olar. Lakin bunun özü 

də  əsilin adekvatlığını  və tamlığını müstəsna etmir. 2. Əgər tər-

cüməni artıq hər hansı dildə ifadə olunmuş fikir kimi qiy-

mətləndiririksə, deməli, tərcümə olunmayan orijinal da yoxdur. 

Belə ki, bir dildə ifadə olunanı digər dildə  də ifadə etmək olar. 

Deməli, belə olduqda biz çətin tərcümə olunan mətnlərdən danışa 

bilərik. Tərcümə zamanı bu, ya orijinalın dilini mükəmməl bilmə-

mək ucbatından ortaya çıxan çətinliklərlə bağlıdır, yaxud predmetin 

mahiyyətinin tam bilinməməsi, daha doğrusu, dərk olunmaması, 

xüsusi biliklərin natammalığı ilə bağlı olur. Yaxud tərcümə edilən 

dilin özünün zəif bilinməsi ilə bağlı olan çətinliklərlə, yaxud da 

tərcümə dilində hazır ekvivalentlərin olmaması ilə  əlaqədardır. 3. 

Tərcümə olunma ilkin dildə  və  tərcümə dilindəki dildaxili üslubi, 

semantik informasiyanın yenidən yaradılmasıdır. 

Tərcümə olunmama – 

1. Doğma dildə ideal ekvivalentin ol-

maması, yaxud orijinaldakı bu və ya digər sözə, yaxud anlayışa uy-

ğunsuzluq. Bu, tərcüməçinin tərcümənin bu və ya digər priyomla-

rında bacarıqla istifadə etmək yolu ilə verilir. 2. Bax: tərcümə olun-

ma - tərcümə olunmama problemi. 

Tərcümə olunmuş mətn – 

tərcümə prosesi nəticəsində alınan 

mətn. 

Tərcümə praktikası – 

1. Tərcümə nəzəriyyəsi, metodikası və 

texnikasının  əsasında dayanan seçilmiş bilik və bacarıqların 

tərcüməçilik fəaliyyətinin onun şifahi və yaxud yazılı prosesində 

tərcüməçinin koqnitiv hərəkətləri və bu fəaliyyətlə sistemli məş-

ğuliyyət nəticəsi, daha doğrusu, ikidilli situasiyada informasiyanın 

işlənməsi. 2. Tərcüməşünaslığın tədris prosesində  nəzəri biliklərin 

tətbiqi və möhkəmləndirilməsi. 3. Təcrübəyə  əsaslanan ikidilli si-

tuasiyada yazılı  və yaxud şifahi informasiyanın işlənib hazırlanma 

 

131 

bacarığı, məşğuliyyəti, işi. Bax: tərcümə metodikası, tərcümə 

texnikası. 

Tərcümə priyomu – 

tərcümə prosesində ortaya çıxan tərcü-

məçinin fəaliyyəti, yaxud konkret əməliyyatlar. 

Tərcümə prosesi – 

1. Bir işarələr sistemindən digərinə keçid. 

2. Orijinaldakı  hər hansı ekvivalent vahidlərin  əvəzinə  tərcümə 

dilində ekvivalent vahidlərin ardıcıl olaraq qoyulması prosesi. 3. 

Tərcüməçinin ilkin mətndən qavradığını  tərcümə  mətnində yarat-

ması.  İki dildən istifadə etməklə kommunikasiyanın  əsas həlqəsini 

və spesifikasını  təşkil edir. 4. Bir dildə göndərəndən digər dildə 

adresata (informasiyanın verilməsi yolu ilə (şifahi, yaxud yazılı) şə-

yata keçirilən kommunikasiya aktı, yəni, ikidilli kommunikasiya 

aktı. 5. Üç hissədən ibarət məqsədyönlü, adekvat proses: a) hər han-

sı dildə görmə, yaxud eşitmə yolu ilə anlama məqsədilə qavrama; b) 

başa düşülmüşün dildə təhlili məqsədilə məlumatın, yaxud orijinalın 

öz şəxsi biliyinə çevrilməsinin dərk olunması; c) digər dildə yadda 

saxlanılmışların yenidən səsləndirilməsi (əksər hallarda ana dilində) 

öz biliyinin malına çevrilmişi digər  şəxsə çatdırma. 6. Burada 

sözlər, orijinalda digər dilin qrammatik konstruksiya və vasitələri 

yox, orijinalın məzmunu, mənası tərcümə olunur. Məzmun bir daha 

ifadə olunur. Bu dəfə  tərcümədə, lakin öz qanunları olan digər 

sistem işarələri yaradan başqa vasitələrin köməyi ilə gedir. 7. Ümu-

mi şəkildə desək, o, çoxsaylı funksional kriteriyalar arasında gedən 

axtarış  həlli prosesi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Tərcümənin 

nəticəsində təsir edən və eyni zamanda geniş perifraz (kontekstual 

sinonimiya) tərcümə  həllinin heç də yeganə  həll olmadığını  və 

çoxsaylı  dəyişkən həcmlər olduğunu göstərir. Başqa sözlə, deyim 

çərçivəsində tərcümənin bir neçə «düzgün» variantı mümkündür. 8. 

Fikir-nitq fəaliyyəti olmaqla, üç ardıcıl mərhələni özündə birləş-

dirir: ilkin dildə olan ifadələrin fikrinin başa düşülməsi; təfəkkürün 

bir obyektdən digərinə qoşulması (bir dildən başqa dilə); tərcümə 

dilinin vasitələri ilə fikrin ifadəsi. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, 

tərcümə nitq fəaliyyətindəki digər dörd növə nisbətən – şifahi nitq, 

məruzəyə qulaq asanlar, yazılı nitq və özü-özünə oxuya nisbətən 

 

132

ikincidir; tərcümənin hər hansı növü üzrə bacarıq və vərdişlərin nitq 

fəaliyyətinin sadaladığımız iki növündən (audirovaniye – şifahi 

nitq, audirovaniye – yazılı nitq, öz-özünə (ürəkdə) oxuma – yazılı 

nitq) və bir dildən başqa dilə keçid təfəkkürünü tərcümənin hər 

hansı növünü yuxarıda qeyd etdiyimiz nitq fəaliyyətinin iki növünə 

bölmək mümkündür. 9. Hər hansı mətnin, yaxud şifahi nitqin digər 

dilin köməyilə birincinin məzmun və formasının vahidliyini 

yenidən yaratma prosesi. Adətən tərcümə dedikdə  nəinki proses, 

həm də  tərcümə olunmuş  mətn, bəzən isə  tərcümə olunmuş  sənəd 

nəzərdə tutulur. 

Tərcümə prosesində kommunikativ miqyaslar – 

tərcümə 

aktını iki kommunikativ zəncirin (Müəllif→Mətn→Oxucu/Tərcü-

məçi→Mətn→Tərcümə) asılılığı kimi nəzərdən keçirən konfron-

tasiyası kimi qəbul edən kommunikativ imkan diapazonudur ki, 

onlar eyni zamanda eyni şəraitlərdə  fəaliyyət göstərmir. Bu 

konfrontasiya prosesində tərcüməçinin mətn səviyyəsində zaman və 

məkan baxımından kənarlaşması gedir. 

Tərcümə-referat – 

bəzən tərcüməçiyə  mətni ixtisar imkanı 

verilir ki, oradan o, ikinci dərəcəli şeyləri kənara atıb, tərcümə olu-

nan işin məzmununu daha müxtəsər şəkildə öz sözləri ilə şərh etmə-

si nəzərdə tutulur. Tərcümə-referat orijinalın əsas fikrini əhatəli şə-

kildə işıqlandırmalı və referat öz lakonikliyi ilə seçilməlidir. Tərcü-

mə-referatda, xüsusən, yenini fərqləndirməyə ehtiyac vardır. 

Tərcümə-reminissensiya – 

orijinalın təsiri altında və onun 

məzmunun və yaxud formasının komponentlərindən istifadə etmək-

lə, lakin müəllif əsərinin ilkin mənbəsi göstərilməməklə yaradılmış 

bədii poetik mətn. 

Tərcümə reseptoru 

– bu, elə adresat, alıcı deməkdir. 

Tərcümə tarixi – 

diaxron aspektdə  tərcümə prosesinin mo-

dernləşdirilməsi. Tərcümə tarixi ədəbi prosesin bir hissəsini təşkil 

edir. Milli ədəbiyyat tarixinə  məxsusdur. Tərcümə tarixi məhdud 

mənada isə tərcüməçilik proqramlarının tarixi, tərcümə konsepsiya-

sını və tərcümə metodlarının inkişafını özündə ehtiva edir. O, ədəbi 

əlaqələr tarixi və tarixi üslubiyyatla bağlı olur. Tərcümənin daxili 

 

133 

inkişafının tarixi poetika ilə çarpazlaşması  tərcümə  tədqiqatının 

modelini əks etdirir. 

Tərcümə tənqidi – 

ədəbi tənqid tərəfindən tərcüməyə müna-

sibətdə irəli sürülən dləyərləndirmə meyarlarının cəmi. Tərcümənin 

aksiologiyası – tərcümə mətninin aktual dəyər kriteriyasıdır. Dəyər 

kriteriyasının qoyulmasında  ədəbi tənqid praqmatik funksiyası ilə 

iştirak edir. Adətən, praktikada tərcümə  tənqidinə üç əsas mövqe 

əks olunur: oxucu dəyəri tərcümənin tənqidi kimi, orijinalın ideya - 

estetik dəyərinin tərcümə olunmuş  mətndə reallaşması; tərcümə 

olunmuş  əsərin qəbuledici  ədəbi kontekstində ideya – estetik əhə-

miyyəti 

Tərcümə tipləri – 

tərcümənin realizə tipinə uyğun olaraq ger-

çəkləşməsi (elmi, bədii, publisist və s.). Operativlik və ikoniklik ki-

mi ziddiyyətlər əsasında qurulan ilkin üslubun əsas sxemi anlaşma 

və emosionallıq üzərində qurulmaqla, ilkin üslubların müvafiq qol-

larını təqdim edir. 

Tərcümə transformasiyaları – 

müvafiqliyin üçüncü kateqo-

riyasıdır ki, burada nitq vahidlərinin mənalarından asılı olan uyğun-

luğu tərcüməçinin özü yaradır. Belə olduğu halda, təsviri tərcümə 

tərcüməçinin köməyinə çatır və məntiqi təfəkkürün mənanın konk-

retləşməsi ilə bağlı, mənanın generalizasiyası, anatomik tərcümə və 

s. köməyə gələ bilir. 

Tərcümə universaliləri – 

1. Tərcümənin şəraitindən asılı ol-

mayaraq, mətnin janr xarakteristikasından, ünsiyyətə girən dillərdən 

asılı olmayaraq tərcümənin anlayış və kateqoriyaları. Tərcümə uni-

versalilərinə invriant, məlumat, tərcümə üsulu, müvafiqlik, tərcümə 

vahidi və s. aid etmək mümkündür. 2. Tərcüməçilik fəaliyyətinin 

bütün müxtəlif növlərinə, hadisə  və kateqoriyalarına xas olan xü-

susiyyətlər: tərcümə prosesinin sxemi, tərcümənin invariantı, 

tərcümə vahidi və s. aiddir. 

Tərcümə üçün mətn seçimi – 

bax, tərcüməçi proqramı. 

Tərcümə üsulu – 

tərcümə haqqında elmin əsas kateqoriyala-

rından biri. Tərcümə üsulu obyektin mövcud olan tərcümə fəaliyyə-

 

134

tində bir dildən digərinə keçidin qanunauyğunluğu. Tərcümənin iki 

üsulu məlumdur: işarə və məna. 

Tərcümə vahidi – 

ayrı-ayrı vahidlərin tərcüməsidir. 

Tərcümədə semantik kondensasiya

 – mətndə semantik seq-

mentlərin tədricən formalizə olunması zamanı gedir ki, onun kömə-

yi ilə  mətnin  əsas modelinin invariantına eksperimental yanaşma 

mümkündür. 

Tərcümədə  bədii inversiya – 

digər dildə  tərcümə zamanı 

özünü göstərən və tərcüməçinin maraqlarına uyğun olaraq transfor-

masiya. 

Tərcümədə dilin kreolizasiyası – 

tərcümə dilinin orijinal 

dilinin elementləri ilə sistemsiz şəkildə doldurulması; iki dil 

strukturunun tərcümədə qeyri-orqanik çarpazlaşması. Orijinal dil 

strukturunun tərcümə dilinə, hər  şeydən öncə, leksik, morfoloji və 

sintaktik formalardan kalkalaşma yolu ilə gedir. 

Tərcümədə 

mədəniyyətin «kreolizasiyası» 

– iki 

mədəniyyətin çarpazlaşması; iki mədəniyyətə  məxsusluq (tərcümə 

«sənəd» kimi, yaxud orijinal mədəniyyətinin daşıyıcısı  və  vətən, 

qəbul edən mədəniyyətinin özünəməxsus faktı). 

Tərcümədə neqativ yerdəyişmə – 

orijinalın dərk 

olunmaması ilə şərtlənən üslubi informasiyanın qeyri-adekvat həlli. 

Neqativ yerdəyişmə tərcümə mətnində dili bilməmək, yaxud orijinal 

strukturunun səthi interpretasiyası ilə motivləşə bilər. Tərcümə 

mətnində neqativ yerdəyişmə, belə demək mümkünsə, 

«perevodizm»lərin, yaxud son dərəcə yüksək interpretasiyası 

şəklində, orijinal mətnin interpretasiyasında özünü göstərir. 

Tərcümədə orijinala sadiqlik – 

bax, tərcümədə üslubi və 

məzmun ekvivalentliyi. 

Tərcümədə orijinalın kodlaşması 

– bax, tərcüməçinin 

metabədii fəaliyyəti. 

Tərcümədə relyativ tarixiləşmə – 

bu,  əsərin bütün mətninə 

yox, müxtəlif səviyyələrinə aid olan tematik və dil işləməsidir. O, 

müəllif koduna (poetikasına) uyğun olaraq tərcüməçinin mövzu-üs-

lubi direktivlərindən irəli gəlir. 

 

135 

Tərcümədə tematik yerdəyişmə 

– orijinalda və  tərcümədə 

tematik realilər arasında olan müxtəlifliklər. Tərcümə zamanı tema-

tik yerdəyişmə denotatların çatışmazlığı  nəticəsində yaranır: kon-

notasiyaya üstünlük vermənin özü konnotasiyanın ziyanına ola 

bilər. 

Tərcümədə transformasiya – 

tərcümə zamanı orijinalın dili-

nin, mövzusunun, üslubunun modifikasiyası, tərcümənin yaradılma-

sı  şəraitində orijinalın invariant nüvəsi. Tərcümədə transformasiya 

müəyyən dərəcədə ekvivalentlik dərəcəsi yaradır, daha doğrusu, 

burada tərcümənin orijinala yaxınlaşdırılma dərəcəsi nəzərdə tutulur 

Tərcümədə üslubi itkilər – 

orijinalın bədii strukturunun tərc-

ümə mətnində bədii üslubi elementlərinin itirilməsi. 

Tərcümədə üslubi kalkalaşma – 

orijinaldan tərcüməyə 

keçirilmiş, işlənilmiş hazır üslubi sxem və metodlar. Bu, mətnin 

makro, yaxud mikroüslubi səviyyəsində həyata keçirilə bilər. 

Tərcüməçi (1) - 

1. Bir dildən digərinə çevirən, tərcümə üzrə 

mütəxəssis. 2. Həm ilkin dildən alıcı rolunu da, həm də sonuncu dil-

dən, yəni tərcümə dili rolunda çıxış edən ikidilli kommunikativ akt 

iştirakçısı. 3. Ünsiyyətdə əlavə; ona ehtiyac, zərurət o zaman yaranır 

ki, mənbə ilə adresatın kodları üst-üstə düşmür. 4. Müəyyən mənada 

onu linqvoölkəşünas da hesab etmək olar ki, o özü konkret mədə-

niyyət daşıyıcısı olsa da, digər mədəniyyət haqqında da eyni 

dərəcədə müvafiq biliyə malik olmalıdır. 

Tərcüməçi (2) - 

yaddilli məlumatı (mətni) qəbul edən 

məlumatın (mətnin) digər dildə yenidən kodlaşdırılmasıdır.