Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Terminləşməmiş leksika – 

öz adi keyfiyyətində xüsusi 

mətnlərdə olub, amma termin kimi işlədilməyən söz və söz 

birləşmələridir. Bu leksikanın  əhatəsi o qədər də geniş deyil və 

xüsusi mətnlərin tərcüməsində  əlavə  çətinliklər yaratmasın deyə 

qısa zaman kəsiyində öyrənilə bilər. 

Tezlik lüğətlərinin ümidvericiliyi qiyməti – 

düzgünlük və 

effektivlik qiymətini özündə ehtiva edir və nəzərdə tutur. 

Tezlik siyahısının riyazi təhlili – 

EHM-da tezlik lüğətlərinin 

lüğət vahidlərinin hərfi yazılışı (təsviri) aparılmadan riyazi işləmələr 

üçün istifadə olunur. O bunu yalnız dərəcə tezlik siyahısını  və 

 

116

mütləq tezlikdən yararlanmaqla həyata keçirir. Riyazi təhlil 

nəticəsində Estu-Sipfa-Mandelbrot qanunu parametrləri, mütləq 

nəzəri tezlik, nisbi empirik tezlik, nisbi nəzəri  şəkildə toplanmış 

tezlik, maksimal və minimal nisbi səhvlər və riyazi linqvistikanın 

bir sıra başqa parametrlər alına bilər. 

Təhtəlşüur – 

müəyyən  şəraitlərdən  əvvəllər dərk olunmuş, 

yaxud dərk oluna biləsi. Təhtəlşüur hadisələrinə nitq vərdişlərini aid 

etmək olar ki, onlar əldə olunmuş biliklər əsasında formalaşır. 

Təxəllüs –

 insanın ictimai həyatda əsl adı, yaxud onun yerinə 

işlədilən uydurma adı. 

Təxəllüs metodu 

– müəllif subyektinin kompozisiya stra-

tegiyasıdır ki, o, öz əsərini başqasınınkı kimi təqdim edir (müəllif 

tapılmış  əlyazmanın nasiri kimi, müəllif-təhkiyəçi). Tərcüməçilik 

sferasında təxəllüs metodu fiktiv tərcümədə istifadə edilir. 

Təkrar – 

bax: tərcümə-reminissensiya. 

Təkrar (təkrir) 

– 1. Təkrar – mikro və makromətn tərkibində 

cümlə  əlaqəsinin elementar forması (fonetik: alliterasiya və asso-

nans; leksik və sintaktik. Təkrardan istifadə mətnin təşkil xüsusiy-

yətləri və təfəkkür prosedurlarının ifadə üsulları ilə bağlıdır. Təkrar 

mətnin mühüm elementlərini ayırır, müəyyən terminləri mətn 

semantikasının “təməl”, ilkin komponentlərini müəyyənləşdirir. 2. 

Bir dilin içində sözün, söz birləşməsinin, yaxud cümlənin danışanın 

nitqin predmetinə münasibətdə subyekt-qiymət vermə, də-

yərləndirmə ifadəsi ilə müşayiət olunur. 

Təkrar informasiya 

– verilmiş mətndə bir neçə dəfə təkrar-

lanmış məlumatlar. 

Tərcüməçinin üslubi idiolekti – 

tərcüməçinin üslubu. Bu, 

tərcümə mətnində tərcüməçinin üslubi vərdiş və bacarıqlarının ger-

çəkləşdirilməsinin məcmusudur. 

Tənzimləyən funksiya – 

bax: Nitq kommunikasiyasının (ün-

siyyətinin) funksional məzmunu. 

Tərcümə (1) – 

1.«Tərcümə» insanın nitq-dil fəaliyyətinin 

mürəkkəb növlərindən biri. Burada, adətən tərcümə prosesinin özü, 

ya tərcüməçi fəaliyyətinin şifahi–yazılı mətn, deyimin özünün nəti-

 

117 

cəsi nəzərdə tutulur. Tərcümə prosesi (və onun nəticəsi) ikidillik 

şəraitində baş verir ki, bu prosesdə  ən azı iki dil iştirak edir, daha 

doğrusu, dillərarası situasiyada inkişaf edir. Belə olduğu halda, tər-

cüməni dillər arasında gedən dəyişmə, şifahi və yaxud yazılı mətnin 

transformasiyası kimi də  nəzərdən keçirmək olar ki. Əgər dil 

cəmiyyətin mövcud kommunikativ təbii sistemidirsə, nitq-kommu-

nikasiya prosesində informasiya otürülməsində dilin fəaliyyətidirsə, 

deməli, konkret nitq əsərində onun digər dil vasitələrinin köməyi ilə 

informasiyanın mahiyyətinin verilməsi prosesi gedir. Bu tərifdən 

definisiyadan başqa tərcüməni həm də bir dildə deyilmiş fikirlərin 

(hisslərin, emosiyaların) digər dilin vasitələrinin köməyilə verilməsi 

kimi başa düşməliyik. Yaxud bir dildəki mətndə olan materialın 

(mənbənin dilində – ilkin dildə) verilməsi, yaxud ikidillik situasiya-

sında gedən dil-nitq kommunikasiya prosesidir. Daha doğrusu, bu 

bir ( söz, termin ifadələrin) situasiyadır ki, kommunikativ fəaliyyəti 

ikidillilik şəraitində həyata keçirən tərcüməçi eyni zamanda alınmış 

informasiyanı iki müxtəlif işarə sistemli kodlar vasitəsi ilə yenidən 

kodlaşdırır. Buna görə  də  tərcümə prosesini həm də ikidillilik 

şəraitində psixolinqvistik fəaliyyətin mürəkkəb növü kimi nəzərdən 

keçirmək olar. 2. Tərcümə dil fəaliyyəti növlərindən biri kimi bir 

dildə deyilmişlərin digər dilin vasitələri ilə yetkin və adekvat 

şəkildə verilməsidir. Adekvat və yetkin, tam tərcümə  əslin 

(orijinalın) məzmun və keyfiyyətlərini, onun bütün struktur 

xüsusiyyətlərini, üslubunu, leksika və qrammatikasını, tərcümə 

dilində bütün cəhətləri ilə düzgün, dəqiq və tam şəkildə verilməsini 

nəzərdə tutur. 3. Tərcümə hər hansı mətnin, yaxud şifahi nitqin di-

gər dilin – ikinci bir dilin köməyi ilə verilmə prosesidir. 4. Tərcümə 

mətnin (yaxud şifahi nitqin) bir dildən digər dilə keçirilməsi 

deməkdir. 5. Tərcüməçinin fəaliyyətinin nəticəsi mətndir. 6. 

Tərcümə (tərcümə prosesi) bir dildə deyilmiş fikirlərin (hiss və 

emosiyaların) digər dilin vasitələri ilə verilməsidir. 7. Tərcümə bir 

dildə ifadə olunmuşların digər dilin vasitələri ilə verilməsidir. 8. 

Hər bir konkret əsərdə olan informasiyanın digər dilin vasitələri ilə 

verilmişdir. 9. Eyni dəyərə malik informasiyanın bütün dolğunluğu 

 

118

ilə ötürülməsidir. 10. Hər hansı bir konkret dildə verilmiş  şifahi, 

yaxud yazılı  mətnin digər dildəki məntdə  (şifahi, yaxud yazılı) 

dillərarasında dəyişilməsi, yaxıd transformasiyası prosesidir. 11. Bir 

mətnin materialında (mənbənin dilində – ilkin dildə) olanın digər 

dildə (tərcümə dilində) mətn materialı ilə verilməsidir. 12. İkidillilik 

şəraitində gedən nitq-dil komminikasiya prosesidir. 13. Mənbəni 

verənin və qəbul edənin kodları uyğun gəlmədiyi hallarda, istifadə 

olunan komminikasiya komponentlərinin ikiləşməsini nəzərdə tutan 

nitq fəaliyyəti növüdür. 14. Tərcümə mətnə daxil olduqda bir dildə 

olan informasiyanın ilkin dildə  işlənib hazırlanması prosesidir. 15. 

Digər dildə elə ifadə vasitələrinin axtarılıb tapılmasıdır ki, nəinki 

onlar konkret mətndə çeşidli informasiyanın verilməsini təmin edir, 

həm də yeni mətnin ilkin mətnə formaca (daxili və xarici) tam 

uyğun gəlməsidir ki, bu bədii məntin tərcüməsinin digər dildə hələ 

sabit anlyış və ifadələrə malik olmadığı zaman zəruri hala çevrilir. 

16.  İkidillilik situasiyasında nitq-dil ünsiyyəti prosesində bir dildə 

daxil olan informasiyanı ilkin mətnin məzmun və formasını tam 

şəkildə qorumaqla, digər dilin vasitələri ilə verən informasiya 

prosesi. 17. Dillərarası kommunikasiya üçün zəruri olan məlumatın 

verilməsi və  qəbuluna istiqamətlənmiş nitq-dil fəaliyyəti. 18. 

Orijinaldakı gerçəkliyi yenidən yaradan proses. 19. İki dil vahidlə-

rinin uyğunluğu invariant mənaların köməyi ilə müəyyənlişdirilir. 

20. Tərcümə nəinki orijinalda (əsldə) olanı verməlidir, həm də onun 

necə ifadə olunmasını göstərməlidir. 21. İki və daha artıq dillərin 

onların semantik vahidləri arasında, adətən, ikidilli – leksikoqrafiya, 

müqayisəli sematik tədqiqatlar və s. üçün semantik uyğunluğun 

axtarılması məqsədilə aparılan iş. 22. Tərcümə elə bir dil əməliyya-

tıdir ki, burada bir dildə olan mətnin digər dildə olan məntlə 

əvəzlənməsi prosesi baş verir. Tərcümə bir dildə olan materialın 

(ilkin dildə) digər ekvivalentidir. 23. Tərcümə ilkin dilin mətninə 

ekvivalent olan materialın mümkün qədər orijinalın məzmun və 

üsulubi cəhətlərinin tərcümə dilində mətndə işlənməsi və reallaşma 

prosesidir. Tərcümə bölünmüş, parçalanmış iki fazanın düşünmə 

prosesini (bu zaman tərcüməçi ilkin mətni onun məna və üslubi 

 

119 

intensiyalarını  təhlil edərək) və dili rekonstruksiyası fazasını 

birləşdirir ki, burada ilkin mətn kommunikativ ekvivalentliyin ən 

optimal tələbləri nəzərə alınır, tərcüməçi onu öz dilində yaradır. 24. 

Tərcümə dillərarası  və  mədəniyyətlərarası komminikasiyadır və 

təkistiqamətli və iki fazalı prosesdir ki, burada ilkin mətnin məqsə-

dəuyğunun təhlili zamanı onu digər dil və  mədəni mühitdə  əvəz 

edən ikinci mətn (metamətn) yaranır. 25. İlkin məntinin ünsiyyət 

səmərəsini verməyə və iki dil arasındakı fərqlərə, iki mədəniyyət və 

iki kommunikativ situasiyaya görə Qismən modifikasiyalaşmasını 

xarakterizə edən proses. 26. Əslin (orijinalın) elə tam verilməsidir 

ki, hər hansı  kənarlaşmaya yol vermədən tam, dolğun  şəkildə 

əvəzləmə aparılmalıdır. 27. İkidillik situasiyasında informasiyanın 

işlənib verilməsi prosesi. 28. Artıq bir dildə ifadə olunmuşların 

digər dilin vasitələri ilə ifadə olunması. 29. Yeni əsərlər – mətnlərin 

təşkili və yaranma növlərindən biri. 30. İki dildəki fərqlər, iki 

mədəniyyət və iki kommunikativ situasiyadan asılıl olaraq qismən 

modifikasiya olunan və ilkin mətnin kommunikativ təqdimi ilə 

xarakterizə olunan proses. 31. Tərcüməni – təkistiqamətli, ikifazalı 

dillərarası  və  mədəniyyətlərarası kommunikasiya prosesi kimi 

müəyyən etmək olar ki, əvvəla onun nəticəsində birinci mətni digər 

dil və  mədəni mühitdə  təqdim edən ikinci mətn yaranır və ikinci, 

orijinalın iki müxtəlif mədəniyyət və iki kommunikativ situasiya ilə 

fərqlənən kommunikativ səmərənin yenidən yaradılmasına yönələn 

proses kimi başa düşmək lazımdır. 32. Nitq fəaliyyətinin bir növü 

kimi onun məqsədi mətnin strukturunun yenidən dəyişdirilməsini 

nəzərdə tutur ki, nəticə də  məzmun planı saxlanılarkən ifadə planı 

dəyişikliklərə  uğrayır. 33. Dillər arasında ünsiyyətdir ki, onun 

ictimai 

əhəmiyyəti vasitəli olan ünsiyyətin ikidillilik 

kommunikasiyanın dolğunluğuna, səmərəliliyinə  və  təbiiliyinə 

qədər daha çox yaxınlaşdırmaqdan ibarətdir. 

Tərcümə (2) 

– dil mətninin yenidən kodlaşdırılmasıdır ki, bu 

zaman onun dil obrazı və üslubi forması yaranır. Tərcümə bir mət-

nin invariantının digərinə keçidi deməkdir ki, bu zaman orijinalın 

üslubi və digər spesifik xüsusiyyətlərinin maksimal dərəcədə qoru-

 

120

nub saxlanılması  zəruridir. Bunun nəticəsində  tərcümə affrimativ 

olur və  mətnlərarası (metamətn)  əlaqə xarakteri kəsb edir. Nəzərə 

alsaq ki, dillər, üslublar və  mədəniyyətlər arasında fərqlər möv-

cuddur, orijinalın zamanı hərfi səviyyədə realizə oluna bilməz, yal-

nız ekvivalentlik (modelləşmə) prinsipi əsasında gercəkləşməlidir. 

Bu mənada tərcüməçilik fəaliyyəti yaradıcılıq variantı, yaxud eksp-

erimental yaradıcılıq kimi özünü göstərir. 

Tərcümə-adaptasiya – 

poetik mətnin nəsr formasında (pro-

zaik) adaptasiyası – burada mətnin nəinki hazırlıqsız oxucu üçün 

adaptiv uyğunlaşmasının  ənənəvi istifadəsində müstəqil tərcümə 

janrında (sadələşdirmə, ixtisar etmə) poetik mətnin prozaik adapta-

siyası, həm də tərcümə mətninin bu üslubun elementləri ilə zəngin-

ləşməsi baş verir. 

Tərcümə yollarını arama – 

tərcümə dilində deyimlərin mə-

nasının, məzmununun, onun sintaktik strukturunun və leksik tutu-

munun müəyyənləşdirilməsi prosesi. 

Tərcümə cütlüyü – 

dil bilən mütəxəssislərin, yazıçı və şairlə-

rin tərcümə prosesində birləşməsi. Tərcümə prosesinin iki fazasının 

– analiz (mütəxəssis tərəfindən orijinalın yenidən kodlaşdırılma-

sında) və sintez zamanı (şair tərəfindən tərcümənin kodlaşmasında) 

zəruri realizə nəticəsində meydana çıxır. 

Tərcümə-devalvasiya – 

bu, elə poetik mətndir ki, tərcümə-

çinin qeyri-peşəkarlığı üzündən orijinal haqqında təhrif olunmuş tə-

səvvür yaranır. Bu isə öz növbəsində tərcümə olunan şairin reputa-

siyasına (nüfuzuna) mənfi təsir göstərməklə yanaşı, xalqlar və on-

ların  ədəbiyyatı arasında mədəniyyətlərarası dialoqun zəifləməsinə 

səbəb olur. 

Tərcümə dili (1) –

tərcümə edilən dil. 

Tərcümə dili (2) – 

tərcümədə dil vahidlərinin orijinal və tər-

cümə  mətnləri arasında dil səviyyəsi münasibətlərinin (fonematik, 

morfematik, leksik, sintaktik və daha yüksək dil quruluşunun nəzərə 

alınması) qurulması. 

Tərcüməedilmə – 

orijinal  ədəbi  əsərin müəllifi ilə  tərcümə 

qəbuledicisi arasında gedən kommunikativ aktdır ki, ədəbi kom-

 

121 

munikatın tərcümə olduğunu qəbul edə, yaxud qəbul etməyə bilər. 

Tərcümə olunma mətndə oxucu gözləməsi kimi realizə olunur və 

oppozisiyaların (mövqelərin) çarpazlaşması ilə həyata keçirilir: pro-

tomətn – metamətn, aktuallaşma – ekzotizasiya, tarixiləşmə – mo-

derniləşmə. Həmin oppozisiyaların arasındakı dialektik qarşıdurma 

tərcümə mətnində tərcümə olunma kateqoriyası kimi realizə olunur. 

Tərcümə olunma mətnin üslubunda özünü göstərir. 

Tərcümə ekvivalenti –

 tərcümə nəzəriyyəsində orijinal mət-

nin müəyyən vahidinə ekvivalent olan tərcümə mətninin vahidi başa 

düşülür. 

Tərcümə ekvivalentliyi – 

kommunikativ ekvivalentlik kimi 

başa düşülməlidir. 

Tərcümə etmək – 

1. Başqa dilin vasitələri ilə artıq ifadə 

olunmuş məzmun və formanı vəhdət kimi əks etdirən mətnin digər 

dilin vasitələri ilə düzgün və tam ifadə olunması. 2. Mətnin 

məzmunun üslubi və ekspressiv xüsusiyyətlərini saxlamaqla, onun 

başqa dilin vasitələri ilə tam və düzgün verilməsi. 3. Başqa 

işarələrlə, digər hədlərdə ifadə etmək. 

Tərcümə  fəaliyyəti – 

hər hansı kollektiv, yaxud təşkilat 

tərəfindən həyata keçirilən mətnlərin bir dildən digərinə tərcüməsini 

nəzərdə tutan sistemli iş. 

Tərcümə fəaliyyətinin sosial tənzimlənmə mexanizmi –

 tər-

cümənin sosial aspektinə kommunikativ yanaşmanın tədqiq olun-

masına aiddir. Tərcümə  nəzəriyyəsində ilk dəfə olaraq tərcümənin 

sosioloji problemləri rus alimi V.V.Andrianov tərəfindən nəzərdən 

keçirilmişdir. O, tədqiqatının predmeti kimi marksist interpretasiya-

sında sosial rolların bir sıra nəzəri anlayışlar əsasında formalaşmış 

tərcümə 

fəaliyyətinin sosial tənzimlənməsi məsələlərinə 

toxunmuşdur. Sosioloji aspektdə götürülən tərcümə V.V.Andria-

novun araşdırmasında dillərarası gedən məqsədyönlü kontaktın qu-

rulması və saxlanılması prosesi kimi nəzərdən keçirilir. Tərcümənin 

adekvatlığını isə onun mütərcim tərəfindən seçilmiş verbal və qeyri-

verbal vasitələrin ünsiyyətin sosial şəraitdə seçilməsidir ki, nəticədə 

başqa dildə ünsiyyətə girən insanda ilkin dildə olan kommunikativ 

 

122

konstruksiyalara reaksiyalar əmələ  gəlir. Tərcüməçinin verbal və 

qeyri-verbal davranışında bir sıra sosial qaydaları 

müəyyənləşdirmək mümkündür ki, onlardan ali hərbi məktəblərdə 

tərcüməçi - referentlərin hazırlığında olunur. 

Tərcümə haqqında elm – 

Nitq fəaliyyətinin xüsusi növünü - 

tərcümə məsələlərini tədqiq edir; bax: tərcüməşünaslıq. 

Tərcümə haqqında elm 

– tərcüməçilik işinin xarakterini 

tədqiq edən nəzəriyyə və metod. Ümumi şəkildə tərcümə haqqında 

elmi-nəzəri fənlərə və tərcümə praktikasına ayırmaq olar: 

I. Ümumi tərcümə nəzəriyyəsi: 

a) tərcümə nəzəriyyəsinin şifahi forması; 

b) tərcümə nəzəriyyəsinin yazılı forması; 

c) maşın tərcüməsi nəzəriyyəsi; 

II. Xüsusi tərcümə nəzəriyyəsi. 

III. Tərcümənin praktikologiyası. 

IV. Tərcümənin didaktikası. 

Xüsusi tərcümə  nəzəriyyəsi öz ümumi aspektinə malik ola 

bilər (burada ümumiləşdirmə yalnız bir dildən başqa dilə tərcümədə 

ola bilər). 

Tərcümə hesablayıcı leksikoqrafiya – 

bu, maşınların kömə-

yilə tərcümənin ehtiyacını ödəmək üçün tezlik lüğətlərinin tərtibi və 

istifadə olunması ilə (daha doğrusu, avtomatlaşdırılmış  tərcümə 

lüğətlərinin və tərcüməçinin avtomatlaşdırılmış iş yeri) məşğul olur. 

Bax: Statistika və hesablayıcı leksikoqrafiya. 

Tərcümə variantlarının tapılması və qərarların qəbul edil-

məsi prosesi – 

sinxron tərcümədə  hər biri 2-5 saniyə olan qısa 

müddətli «kvantlarla» həyata keçirilən və parallel aparılan proses. 

Bu proses tərcüməçinin  şüurunda növbəti fraqmentlərin deyim 

məzmunun qurulması, tərcümə dilində deyimin sintaktik strukturu-

nun müəyyənləşdirilməsi və onun digər mümkün variantları və tər-

cümə üçün yararlı leksik vahidlərin seçilməsində özünü göstərir. 

Tərcümə prosesində, yaxud tərcümə həllinin seçimində həll fazala-

rındakı qatlardan hər biri aparıcı rol oynaya bilər. Sinxron tərcümə-

 

123 

də bu proses müəyyən dərəcədə  qərarların hazır stereotip blokla-

rından istifadəyə əsaslanır. 

Tərcümə  həlli yaddaşı – 

tərcüməçinin bütün yaradıcılıq 

fəaliyyəti dövründə yaratdığı üslubi priyom və prinsiplər xəzinəsi. 

Tərcüməçi üslubi vərdişlərlə gerçəkləşən tərcümə  həlli yaddaşı 

oxucuya üçün nəzərdə tutulmuş üslubi priomun gözlənilməsi kimi 

təsir edir. 

Tərcüməçi qərarının həyata keçirilməsi prosesi – 

sinxron 

tərcümədə parallel olaraq tərcüməçinin ilkin mətndə oriyentirləşmə-

si (istiqamətlənməsi) prosesi və tərcümə həllinin axtarılıb tapılması 

prosesi ilə eyni gedir. Bu tərcümə dilində işlənib hazırlanmış tərcü-

mə həllindəki deyimlərin komponentlərinin ortaya çıxmasında özü-

nü göstərir. 

Tərcümə  həllinin realizə mexanizmi – 

proqramlı motor 

(mütəhərrik) tərcümə  həlli, səslər seçimi və  tərcümə dilində nitqin 

tələffüzü zamanı həyata keçirilir. 

Tərcümə-imla (1) – 

diktə yolu ilə aparılan tərcümə deməkdir. 

Tərcümə-imla (2) – 

1. Bu elə  tədris-təlim tərcümə növüdür 

ki, burada müəllim mətni bir dildə oxuyur, təlim alanlar onu digər 

dildə yazırlar. 2. Bax: həm də-tərcümə imla. 

Tərcümə kompensasiyaları – 

özündə  əlavə fikirləri  əks 

etdirən (birləşdirərək) tərcümə prosesində gedən qrammatik 

transformasiyalar (sintaktik və bəzi sözlərin tərcümədə buraxılması 

(tərcüməçi baxımından tərcümə üçün artıq olan informasiyanın 

verilməməsi) və eyni zamanda əlavə fikir və tərcümədə buraxılmış 

sözlərin bir-biri ilə uyğunlaşdırılması üsulu. 

Tərcümə leksikoqrafiyası – 

ikidilli və çoxdilli lüğətlərin 

tərtibi ilə məşğul olur. Bax: ikidilli leksikoqrafiya. 

Tərcümə lüğəti – 

iki və daha artıq dillərin (onların bu və ya 

digər hissəsinin, yaxud hamısını) lüğət tərkibinin planlı şəkildə mü-

qayisəsini əks etdirən lüğət. 

Tərcümə metodikası – 

1.Tərcüməçilik fəaliyyətinə öyrətmə 

nəticəsində praktik fəaliyyət zamanı  əldə edilən metod və pri-

yomların məcmusu; 2.İkidillilik (qoşadillilik)  şəraitində informa-

 

124

siyanın işlənib hazırlanmasında istifadə olunan metodların məc-

musu; 3.Mətnlərin tərcüməsinin yerinə yetirilməsi prosesində prak-

tikada yoxlanılıb sınaqdan keçirilmiş və elmi cəhətdən əsaslandırıl-

mış qaydalar. Bax: tərcümə texnikası, tərcümə təcrübəsi. 

Tərcümə metodu (1) – 

tərcümə üsulundan fərqli olaraq tər-

cümə metodu obyektiv, mövcud qanunauyğunluq yox, tərcümənin 

növ və üsullarını  nəzərə alan qarşılıqlı priyomların məqsədyönlü 

sistemidir. 

Tərcümə metodu (2) – 

tərcümənin realizə üsulu. Tərcümə 

metodu tərcüməçinin ondan əvvəlki tərcümə  ənənəsinə  fərdi 

münasibətindən,  ədəbi savad dairəsindən və mövcud ədəbi 

kanonlara, dövrün estetik prinsiplərinə münasibətdən asılı olaraq 

formalaşır. Tərcümə metodu – tərcümə prosesinin onun bütün 

aspektlərində tərcüməçi tərəfindən realizasiyası deməkdir. 

Tərcümə  məktəbi – 

tərcüməçilərin ictimai mövqelərinin 

ideya – estetik oriyentasiyası  əsasında, tərcüməçilik metodu və 

ədəbi savad xarakteri səviyyəsində birləşməsi. 

Tərcümə mətni – 

1. Tərcümə nəticəsində alınan mətn. 2. Tər-

cümə dilindəki mətn. 3. Tərcümədə ilkin mətn (bəzən onu orijinal, 

yaxud əsl də adlandırırlar) və tərcümə mətni fərqləndiririlir.  

Tərcümə  mətni yaranma prosesində oxucu – 

tərcümənin 

obrazlı strukturunda oxucuya yönəlik ustanovkaları proyeksiyası. 

Oxucunun zövq və maraqlarına uyğun olan vasitələrin seçilməsi. 

Tərcümə mətnində adaptasiya –

 mətnin mövzusuna və onun 

elementlərinə (personajlarına, realilərinə) aid olan tərcümənin 

işlənib hazırlanması. Buna qəbuledicilərin və  qəbul edən mühitin 

ədəbi-mədəni kommunikativ maraqlarını qoruyan adaptasiya da 

deyilir. 

Tərcümə mətnində aktuallaşma – 

əsərdə realizə olunan za-

man və  hərəkətə aid olan tərcümə  mətninin işlənib hazırlanması. 

Mətnin işlənib hazırlanması onu qəbuledənlərin, yaxud qəbuledən 

mühitin ədəbi normaları ilə. 

Tərcümə  mətnində aralıq dil 

– qrammatik, leksik, üslubi 

sistemlərdir ki, mətnin təşkilində tərcüməçiyə xidmət edir. Tərcümə 

 

125 

prosesində onlar müqayisə fonu kimi xidmət edir. Əlaqələndirici 

(aralıq) amil kimi üslubi səviyyədə üslubi sistem tərcümənin 

gərəkliyi, yaxud uyğunluq vasitəsi kimi çıxış edir. 

Tərcümə  mətnində dil ekvivalentliyi – 

orijinal və  tərcümə 

səviyyəsində dil səviyyəsində elementlərin həmcinsliyi (fonetik, 

morfoloji və sintaktik). Dil səviyyəsində  həmcinslik mətnin üslubi 

səviyyəsində ekvivalentliyin müəyyənləşməsi ilə əlaqədardır. 

Tərcümə  mətnində dil əməliyyatları – 

məlumatı verən və 

qəbul edən dil arasında vahidlərin uyğunluğunun seçilməsi. 

Tərcümə  mətnində dövrün üslubu – 

müasir  ədəbi dil ka-

nonlarında qoyulmuş üslubi konvensiyalar sistemindən fərqli ola-

raq, m.vcud oxucu vərdişləri və göstərilənlərdən fərqli olan üslub. 

Hər bir mətn ədəbi konvensiyalara tabe olur. Ədəbi kanon dəyişə bi-

lər və belə olduğu halda üslubun bədii norması da dəyişəcəkdir. 

Tərcümə mətnində ekzotizm –

 orijinaldan tərcüməyə keçiri-

lmiş tematik, dil, üslubi elementlər. Burada söhbət orjjinal 

mədəniyyəti üçün tipik olan və  tərcümə  mədəniyyəti üçün məlum 

olmayan qeyri-adi elementlərin seçimindən gedir. Tərcümənin 

orijinala yaxınlaşdırılması tərcümə  mətnində dil transpozisiyalarını 

və tematik faktları əhatə etməklə baş verir. Mətnin təşkilində ekzo-

tiklik semiotik əməliyyatdır və orijinal ədəbiyyat mətnində də əksini 

tapır. Odur ki, onu tərcümə  ədəbiyyatını, orijinal yaradıcılıqdan 

fərqləndirən yeganə əlamət kimi hesab etmək olmaz.