Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal
Tərcüməçinin ümumi informasiya mənbələri –
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tərcüməçinin ümumi informasiya mənbələri – 1. Ümumi təyinatlı lüğətlər: A. İkidilli lüğətlər; 1) xarici – Azərbaycan və Azərbaycan- xarici qeyri-ixtisas lüğətləri; 2) frazeoloji lüğətlər. B. Birdilli lüğətlər; 1) Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, xarici dilin və əcnəbii söz lüğətləri; 2) köməkçi (yardımçı) lüğətlər (sinonimlər, antonimlər, orfoqrafik); 3) ümumitəyinatlı ensiklopedik lüğətlər. II. Ümumi ensiklopediyalar.
136
Tərcüməçi mövqeyi (ideoloji) – tərcüməçinin orijinalın ide- ya – estetik xüsusiyyətlərinə münasibəti, orijinal müəllifinin və onun ədəbi aktivlik fəaliyyətinin dəyərlənirilməsi. Tərcüməçi mövqeyi (üslubi) – hakim ədəbi baxışlar çərçivə- sində yaranan orijinalın üslubi xüsusiyyətlərinə münasibətdir ki, bu, tərcüməçinin fərdi üslubi meyilləri ilə bağlıdır. Balsenjanın əsər- lərinə uyğun olaraq biz bu, mövqenin üç realizasiyasını nəzərdə tuturuq: sıfır tərcümə üslübi nöqteyi-nəzərdən ifadəli deyil, izafidir – üslubi informasiya yalnız kəmiyyət baxımından qarantlaşdırılır; tərcümədə yeni üslub. Tərcüməçi mövqeyi (üslubi nuleveya) – tərcüməçinin dil və tematik ekvivalentlik səviyyəsindən qurtula bilməməsi və üslubi ek- vivalentlik səviyyəsinə çıxması. Tərcüməçi proqramı – tərcümə üçün mətn seçimi. Tərcümə- çinin proqramı, adətən, mədəni-ictimai situasiya, mədəni-ictimai tələb və ədəbi səviyyədən ibarətdir. Tərcüməçi proqramı həm nor- manı üstələyə, həm də fərdi zövqünə uyğun olaraq geri də qala bi- lər.
Tərcüməçi-referent – 1. Xarici (ən azı iki) dillər üzrə mütəxəssis; ali məktəblərin tərcümə fakültəsini bitirmiş məzunlara verilən ixtisas; yeni dövlət standartı: «linqvistika və kulturoloji dərəcə (ixtisaslaşdırma)» linqvist. Tərcüməçi. 2. Müqayisə et: referent və tərcüməçi – referent. Tərcüməçilər kollektivi – tərcümə ilə bağlı bir neçə tərcümə- çinin birliyi və ədəbi mətnlər toplusu. Adətən, tərcüməçi kollektivi iri həcmli ədəbi əsərlərin tərcüməsi zamanı (çoxcildli) yaranır. Tərcüməçilik fəaliyyətinin modeli – o, özündə dörd səviyyə- ni əks etdirir. Birinci səviyyəni mətninin ümumi strukturunda söz- lərin ilkin mənasının başa düşülməsini və dərk edilməsini tərcümə- nin realizəsi kimi qeyd etmək olar. Daha sonra tərcümənin sxem sə- viyyəsində realizasiyasında mətnin ayrı-ayrı vahidlərinin (söz, söz birləşməsi, frazoloji vahidlər), həm də daha iri seqmentlərin (cümlə, cümlədən böyük vahidlərin, bütöv mətnin) mənasının daha dərindən və dəqiq müəyyən edilməsi amili özünü göstərir. Bu, tərcüməçi
137
fəaliyyətinin ikinci səviyyəsidir. Burada tərcüməçinin fəaliyyət kompleksinin orijinalın məna və üslubi informasiyasının tərcümə dilinin köməyi ilə yaradılması göz qabağındadır. Bu kompleksi ümumi sxemdə üçüncü səviyyəyə aid etmək olar. Dördüncü səviyyə – bu, tərcüməçinin yekun - qiymətləndirici fəaliyyətidir. Onu tərcüməçinin «nəzarət özünüredaktəsi» də adlandırmaq olar. Nəzarət özünüredaktə xüsusən peşəkar tərcüməçi üçün vacibdir. Lakin bununla belə, «məşq tərcümələr»in ali məktəb tələbələri ilə təlimdə rolu danılmazdır. Bu model tərcüməçinin yaradıcılığı prosesində əsas dönüş nöqtəsini (yeni mərhələsini) açır. Tərcüməçilik həlli prosesi – tərcümə fəaliyyəti zamanı bu və ya digər üslubi xüsusiyyətlərin həddən artıq yüksək qiymətləndirilməsi, yaxud qiymətlən-dirilməməsinin seçilməsini. Qərarların həllinin həyata keçirilmə prosesi tərcüməçinin üslubi repertuarına uyğun olaraq baş verir (üslubi idiolekt). Üslubi priyomların seçimi imkanı orijinalın invariantının xarakteri, tərcüməçinin üslubi hissiyyatı və kommunikativ vəziyyətlə bağlıdır. Tərcüməçilik kompetensiyası – 1. Tərcümə prosesində mühüm amil olmaqla, dərk etmək reseptiv kompetensiyasını eyni zamanda qısa və dürüst ifadə etmənin daha məhsuldar kompetensiyasını birləşdirir. Başqa sözlə, tərcüməçilik kompetensiyası ilkin mətnin başa düşülmə bacarığını və mətnin tərcümə dilində yaradılması bacarığını özündə birləşdirir. Belə ol- duğu halda, tərcüməçinin həyat təcrübəsi onun biliklərinin fonu kimi özünü əks etdirir. Tərcüməçilik kompetensiyasının komponentləri arasında tərcümə dilinin idiomatik səviyyəsini bilmək böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bundan başqa, tərcüməçilik kompetensiyası tərcümə prosesində iki mədəniyyətin, iki dilin elementlərini birləşdirir. İlkin mətnə tam şəkildə iqtiqamətlənməklə, tərcüməçi axtarış prosesinə qədər qəbul edərkən, o, orijinalı tərcümədə necə ifadə edə bilməsi prosesinə qoşulur. 2. Onun diferensiasiyası iki səviyyədə mövcuddur: 1) janra görə (elmi- texniki mətn, bədii mətn və s.) və 2) istiqamət üzrə (ana dilindən xarici dilə və xarici dildən ana dilinə). Bu kompetensiyalardan hər
138
biri, öz növbəsində, iki subkompetensiyanı (ilkin dildəki reseptiv sferanı və tərcümə dilindəki produktiv sferanı) əhatə edir. Hər iki subkompetensiya bir-birini qarşılıqlı şəkildə əvəzləyir və tamamlayır. Burada mətnlərin tərcüməçi üçün məzmun və üslubi cəhətdən zəruri dərəcədə kommunikativ ekvivalentliyi vacibdir. Məhz tərcüməçilik kompetensiyasının bu tekstual xarakteri göstərir ki, heç də hər iki dili mükəmməl bilən şəxslər yaxşı tərcüməçi ola bilmir. 3. Tərcüməçi tərcümə olunan mətni necə başa düşür, o, tərcümənin strategiyasını necə qurur və yenidən qurur, vəziyyətdən asılı olaraq, deyim üçün hansı funksional perspektiv seçir, orijinal əsasında mətni yenidən necə yaradır – bütün bunlar tərcüməçinin dil, həm dildənkənar, həm də reseptiv, reproduktiv kompetensiyası deməkdir. Bu kompetensiyanın bütün növləri bir-biri ilə üzvü surətdə bağlıdır və ümumiləşərək tərcümə prosesinin əsasında duran dəyişilmənin və kommunikativ nəzərdə tutulmanın və səmərəliliyin lazimi dərəcəsini yaradır. 4. O elə bir çoxölçülü mürəkkəb kateqoriyadır ki, tərcüməçinin ixtisas təsnifatının xarakteristikasını dillərarası və mədəniyyətlərarası aktda həyata keçrməyə imkan verir: iki dili tərcüməçinin minumum bilməsi (həm orijinalın, həm tərcümənin) burada onların hər ikisi bir-biri ilə proyeksiya olunur, orijinal mətnin tərcüməçi tərəfindən interpretasiya olunması bacarığı ortaya çıxır, tərcümə texnologiyasına yiyələnilir, mətnin bu üslubda və janrda normalarını bilmək tələb olunur; tərcümə dilinin strategiyasını müəyyənləşdirən tərcümə normalarını bilmə; orijinal mətnin doğru-dürüst inpretasiyası üçün zəruri ümumi biliklərin müəyyən norması, xüsusən, uğurlu tərcümə üçün tərcüməçinin ixtisas çərçivələrində predmeti bilməsi olduqca vacibdir. Tərcuməçilik kompetensiyası anlayışı tərcümənin digər növlərinə tətbiq edilməklə konkretləşdirilə bilər və o, məsələn, bədii, xüsusən poetik tərcümə üçün zəruri olan yaradıcı bacarığı özündə əks etdirə bilər.
tərcüməçinin əlində olan orijinal haqqında informasiyanın cəmi. Buraya tərcüməçinin qəbuledici ədəbiyyata münasibəti; orijinalda təsvir olunmuş 139
gerçəklik haqqında informasiya, tərcümə olunmuş ədəbi prosesdə yeri və mövqeyi, müəllif kodu və oxucu kodu haqqında informasiya, tərcüməçinin qəbuledici ədəbiyyat vətən kontekstinə (ictimai reallıq, oxucunun ənənəsi və kodu) tərcüməçinin münasibəti.
tərcümə mətnini əldə etmək (hazırlamaq) məqsədilə orijinal mətn üzərində tərcüməçi tərəfindən aparılan əməliyyatların növü. Tərcüməçinin metabədii fəaliyyəti – ikinci, əlavə ədəbi yaradıcılıqdır ki, onun bilavasitə impuls verən artıq mövcud əsərdir. Bu yaradıcılıqdan əvvəl, yaxud onu müşayiət edən yaradıcılıq onun metadil (analitik) fəaliyyətidir. Metabədiilik mətnyaratma prosesində tərcüməçilik həllinin sintezi olur. Tərcüməçinin metadil mövqeyi – tərcüməçinin analitik əməliyyatı. Onun məqsədi – oricinalın öyrənilməsi və rasional dəyər meyarının aydınlaşdırılmasına, obyektiv dəyərləndirilməsinə və ədəbiyyatlararası kommunikasiyanın, faktların müəyyən- ləşməsinə istiqamətlənmişdir. Bu əməliyyatda tərcüməçinin tərcümə üçün növbəti qərarları gəlir.
təsvir vasitələri planında realizə olunan poetik idiolektdir ki, bu orijinaldan fərdi tərcüməçi kənarlaşmaları sisteminə ədəbi normanın qəbul edilməsi, yaxud tərcüməçilik metodudur. Bu sistemin elementi fərdi üslubi aktlardır ki, onlar məhz tərcüməçinin fərdi yaradıcılığını səciyyələndirir. Tərcüməçinin poetikası – tənqidi məqalədə, «etiraf»da öz əksini tapa bilər və s. Tərcüməçinin poetikası tərcümənin müvafiq dövrdə olan nəzəri üstqurumu, yaxud da belə demək mümkünsə, tərcümənin estetikasıdır. Daha geniş formalaşmış tərcüməçi poetikası dövrün ədəbi savadlılığı hesab edilir. Tərcüməçinin sürətli yazısı – nitqin qavrayışı prosesində şifahi tərcüməçinin yazısıdır ki, o sözlərin yox, fikirlərin fiksasiyası üzərində qurulur. Bax: həm də: ardıcıl tərcümə yazısı. Tərcümədə mədənyyət amili – müəllif və tərcüməçinin mədəni kontekstə münasibəti. Bu münasibətləri «özünün» və
140 özgənin oppozisiyası kimi ifadə etmək olar ki, bu, tərcümə prosesində tərcüməçinin kommunikativ mövqeyindən asılı olaraq əslə yaxınlaşma, yaxud ondan uşaqlaşma şəklində realizə olunur (ekzotizasiya – naturalizasiya). Buna, həm də xeyli dərəcədə tərcü- məçinin mədəni kodu və üslubi stereotipi təsir edir.
bu,
tərcümə prinsiplərinin pozulmasının nəticəsi olmayıb, digər dildə ifadəsini tapmış, daha doğrusu, bu, üslubi səhvlərdir ki, onlar ya orijinal müəllifinin dilinin təsirindən, ya ənənəvi yaradıcılıq manerasının formasına yaxşı bələd olmamaqdan, ya da tərcümə edilən dili mükəmməl səviyyədə bilməməkdən irəli gəlir.
müəlliflər oxucuları özlərinə cəlb etmək məqsədilə orijinalı tərcümə kimi təqdim edirlər. Tərcümənin simulyasiyası zamanı müəllif tərcümə olunmuş əsərlərin konyunkturasını istifadə etməyə çalışır. Mətn nəzəriyyəsi aspektində bu fiktiv tərcümə artıq kvazimetamətn (yalançı mətn) adlanır. Müəlliflərin psevdotərcümələrini bəzən subyektiv motivlərlə əlaqələndirirlər. Bununla belə, şəxsi motivasiyadan başqa psevdotərcümə ədəbi savadlılığın spesifik tələbatlarında yarana bilir (yəni oxucu marağının ödənilməsi üçün tərcümə olunmuş müəllifin populyarlığından istifadə etməklə, xüsusən populyar ədəbiyyat sahəsində, naşirin kommersiya maraqları sahəsində və s.). Tərcümədə tematik əməliyyatlar – tərcümədə uyğun, yaxud analoji tematik elementlərin axtarılması. Bu orijinalın müvafiq mövzu - tematik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən, orijinalda və tərcümədə denotativ dəyərlərin identifikasiyası, konnotativ mənaların açılması, konnotatların denotatlarla əvəzlənməsidir. Tərcümədə üslubi ekvivalentlik və məzmun – orijinal və tərcümənin elementlərinin funksional bərabərliyi. Tərcümə zamanı orijinalın elementləri elə üsulla əvəzlənir ki, mənaların invariant uyğunluğu və onların üslubi dəyəri bir-birinə identik olur.
– üslubi yerdəyişmələrə uyğun olaraq onların təsnifatı mikro və makroüslubi tərcümə səviyyələrinə uyğun olaraq aparılır. 141
Tərcümənin adekvatlığı – bax, tərcümədə üslubi və məzmun ekvivalentliliyi.
bax, tərcümə tənqidi (dəyəri). Tərcümənin eyniliyi, uyğunluğu – bu, elə tərcümənin adekvatlığı deməkdir.
– tərcümənin kommuni- kasiyaya və mədəni dəyərlər mübadiləsinə qoşulması. Bu tərcümə prosesinin fərqli aspektlərinin ictimai asılılığı və onların mətndə proeksiyası kimi başa düşülməlidir.
– dil səviyyələrinin tərcümə mət- nində fonematik (qrafomatik) səviyyədən başlayaraq morfematik, leksik, sintaqmatik və sintaktik səviyyəyə qədər iyerarxik və funk- sional prinsipə uyğun olaraq tabe olunmasıdır.
bu, elə oxucudur ki, o, orijinalın əslini yaxşı bilir, orijinal və tərcüməni bir-biri ilə tutuşdu- ra bilir və orijinal əsasında tərcüməçinin bütün əməliyyatlarına nə- zarət edə bilir və tərcümə onun üçün metamətndir.
tərcümənin oxucu üçün protomətn kimi mövcudluğu, daha doğrusu, bu elə oxucudur ki, o yalnız tərcümədən istifadə edə bilir. Tərcümənin əsas prinsipləri – 1. Tərcümə orijinalın (əslin) ideya, məna və məzmununu mümkün qədər tam şəkildə ifadə etmə- lidir. 2.Tərcümə orijinalın bədii-milli özünəməxsusluğunu yarada bilməlidir. 3. Tərcümədə heç bir dəyişiklik, əlavələr, buraxılmalar, müəllif sözünün təhrif olunması, əslə xələl gətirilməməlidir. 4. Bədii tərcümə orijinala estetik cəhətdən bərabər tutulmalıdır. 5. Tərcümə dili düzgün, aydın, canlı və zəngin olmalıdır. 6. Düzgün tərcümə hərfi olmaya bilməz. 7. Tərcümədə dürüstlük yaradıcılıqla uyğunlaşmalı, onu tamamlamalıdır. 8. Əsl tərcümə-istedadın və yaradıcılığın nəticəsidir.
tərcüməçi işinin (fəaliy- yətinin) ardıcıllığı, yaxud digər qruplaşması.
reasiyasiya üslubuna uyğun olaraq tərcümənin aşağıdakı funksiyaları fərqlindirilir: tərcümə təhsil amili
142 kimi (qəbuledici mühitdə orijinal haqqında təsəvvür yaradan əvə- zedici); tərcümə reseptor göstərici kimi; tərcümə ədəbi savadlılıq amili kimi; tərcümə müxtəlif ölkələr arasında kommunikasiya amili kimi (tərcümənin mədəni-ictimai funksiyası); tərcümə qəbuledici ədəbiyyatın tələblərini nəzərə alan ədəbiyyatlararası münasibətlərin təzahürü kimi (ədəbi funksiya). Tərcümənin həddən artıq interpretasiyası – orijinalın te- matik və üslubi elementlərinin müvafiq səviyyələrinin arzuolunma- dan yenidən kodlaşdırılmasıdır ki, o, orijinal üçün səciyyəvi deyil- dir. Mətnin dərinləşdirilmiş strukturunun onun səthi səviyyəsinə diqqətsizlik, daha doğrusu, mətnin faktik uyğunluğudur. Həddən ar- tıq interpretasiyanı tərcümədə dil elementlərinin yüksək dərəcəliliyi və mövzunun inkişafı xarakterizə edir. Tərcümə həlli – tərcümə vahidində sinonimik əvəzləmə seçimi (adətən, digər dildə).
tərcüməni ədəbi prosesə qoşan tərcümə olunmuş mətnin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Qəbul edən ədəbiyyatın kontekstinə görə tərcümə ya ədəbi inkişafı tezləş- dirə, ya da gecikdirə, yaxud da qəbul edən ədəbiyyatın tələblərini neytrallaşdıra bilər. Tərcümənin interfenlər aspektləri – linqvistika, stilistika, ədəbiyyatşünaslıq, informasiya nəzəriyyəsi, semiotika, psixologiya, sosiologiya, frazeologiya kimi elm sahələrini birləşdirir. Dar məna- da bədii tərcümə nəzəriyyəsi dörd fənnin çarpazlaşmasında – müqa- yisəli – linqvistika, müqayisəli üslubiyyat, ədəbi komparativistika nəzəriyyəsi, ədəbiyyat nəzəriyyəsi (tarixi və təsviri poetika) istiqa- mətindədir. Tərcümənin interfənlərarası gerçəkləşməsi – interfənlər- arası komplekslik dedikdə biz bədii tərcümə nəzəriyyəsi yaradılması zamanı, onun qohum fənlərin və onun metadilinin (spesifik ter- minologiya) humanitar və dəqiq elmlərin arada iştirakı nəzərdə tu- tulur.
143
Tərcümə intuisiyası (fəhmi) – tərcümə prosesində üslubi va- sitələri axtarıb tapa bilmək, interpretasiya (şərh) etmə və seçmə ba- carığı.
Tərcümənin kommunikativ subyekti – məlumat funksiyası- nı tərcümədə yerinə yetirən kommunikasiya iştirakçısı (bax, tərcü- mə).
Tərcümənin konkretləşməsi – bax, tərcümə mətnində üslubi interpretasiya(şərh).
tərcümənin yaranması və qəbul edilməsi çərçivələrində ədəbi qaydaların dəyişilməsi. Tərcümənin köhnəlmə səbəbi- qəbuledən kommunikativ kontekstinin dəyişilmə- si, dil və üslubun inkişafında dəyişikliklər. Tərcümənin təkrar reali- zəsinin səbəbi – bu, ədəbi zövqlə bağlı tələbatdır. Yenidən tərcümə etmək və müvafiq müəllifin üslubuna, poetikasına, ədəbi cərəyan və s. öz şəxsi münasibətini konkretləşdirmək deməkdir (Bax, tərcümənin təkrarlanması).
linqvistik metodlar ilə tərcümə strukturunun dil baxımdan tədqiqi.
– ikidillik (qoşadil- lilik tərcümə) şəraitində informasiyanın işlənməsidir ki, o tərcümə- nin mexanikləşdirilmiş sistemi parametrlərində uyğun gəlir və hər hansı texniki vasitələrlə işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur.
Tərcümə prosesini kifayət qədər tam təsvir etməyə imkan verən struktur-linqvistik səciyyəli kompleksdir. Onun nəzəri-linqvistik əsasını generativ qrammatika təşkil edir ki, onun terminlərlə tərcümə prosesinin qrammatik aspektləri təsvir olunur və komponent təhlil nəzəriyyəsi bu prosesin bəzi leksik aspektlərini anlamağa kömək edir. Göstərilən sxem orijinalın dili ilə tərcümənin dilindəki vahidlər arasında «uyğunluq şəbəkəsi» qur- mağa imkan verir və tərcümə prosesinin qanunauyğunluqlarını or- taya çıxarmağa şərait yaradır. Əlavə bax: tərcümə nəzəriyyəsinin metadil problemi. Tərcümənin metakommunikativ konteksti – orijinalın inva- riant xüsusiyyətlərinin, yaxud tərcümədə modifikasiyanın funksi-
144 onal prinsipi (tərcümənin konfrontasiya – yaradıcı konteksti) həyata keçirilən invariant reproduksiyanın həyata keçirilməsi. Ədəbi kom- munikasiyanın ikinci fazası (kommunikasiya daxilində kommu- nikasiya) orijinal əsərin tərcümədə yeni mətn və reproduktiv – mo- difikasiya xarakterli kommunikativ kontekstini təqdim edir. Me- takommunikativ kontekst orijinalı oxucular arasında orijinalla qar- şılıqlı şəkildə vermə üsulu.
digər, xarici dildə uyğunluğu nə- zərdə tutan çıxarışda denotatın identifikasiyası, obyektiv olaraq bir dildən o biri dilə qanunauyğun şəkildə mövcud keçidini nəzərdə tutur.
tərcümə edilən mətnin, yaxud onun hissələrinin tematik və dil işləmələridir ki, onlar orijinalın ixtiyarında semantik-üslubi qəlibdən çıxır, yaxud mətni qə- buledənlərin zövq tələbatları ilə müəyyənləşir.
bax: tərcümənin adekvatlığı. Tərcümənin mürəkkəblikləri – tərcümə intellektual fəaliy- yət kimi nəinki özlüyündə mürəkkəbdir, onun mürəkkəbliyi aşağı- dakılarla dərinləşir: ekstremal, stress situasiyanın qaçılmazlığı; eti- barlı və praktiki yerinə yetiriləcək tərcümə nəzəriyyəsi və metodo- logiyasının olmaması; tərcümə təcrübəsinin (lüğət və dərsliklər yal- nız mütəmadi leksik və qrammatik uyğunluğu əks etdirir ki, bu da açıq-aydın kifayət etmir) uçot mexanizmi və onun zənginləşməsinin yoxluğu tərcümənin mürəkkəbliyidir.
– qiymətin əsasına funk- sionallıq, yaxud dinamiklik ekvivalenti qoyula bilər. O tərcümənin xarakteristikası kimi başa düşülür ki, burada ilkin mətndən gələn məlumatın məzmunu elə şəkildə verilir ki, sonuncu məlumatın xa- rici dil alıcısı tərəfindən qavrayışı bütün cəhətlərdə ilkin mətndən məlumatı alan ünvançının mühüm xüsusiyyətlərinə uyğun olur. Bu- nunla belə, məlumat mətnində həm semantik, həm də ekspressiv- üslubi olan bütün informasiyanın qavrayışı nəzərdə tutulur.
145
Tərcümənin orijinaldan aralanması sistemi – tərcüməçinin üslubi xarakteri ilə bağlı olan üslubi kənarlaşmalar sistemi. Bu, tərcüməçinin fərdi poetikasını yaradır (bax: tərcümənin poetikası). Tərcümənin praqmatik aspekti – 1. Adresata, tərcüməni alana yönəlmiş aspekt; 2. Orijinal və tərcümə ilə ortaya çıxan effek- tik eyniliyinin nəzərə alınmasını tələb edir. Tərcümənin praktikologiyası – bu, elə bir fəndir ki, o tərcü- məçilik praktikasının proqramlaşmasını obyektiv metodlarla (statis- tika, sosiologiya, informasiya nəzəriyyəsi) tərcüməçilik praktikası- nın tərcümə haqqında elm və ictimai-mədəni tələblər baxımdan təh- lilidir. Praktikologiya – həm də tərcümələrin ictimai realizə nəzə- riyyəsidir. Tərcümənin praktikologiyası – 1) mədəni siyasətin tərcüməçi- lik proqrammı və tərcüməçilik fəaliyyətinə təsirini; 2) kitab bazarı nöqteyi-nəzərindən tərcüməçilik proqramlarının təhlilini; 3) bədii tərcümənin tənqidinin spesifik funksiyalarını; 4) tərcümə mətninin yaradılmasında redaktorun iştirakını; 5) tarixi-tərcüməçilik müəs- sisələrini (təşkilatları və jurnalları) özündə birləşdirir.
bu nəzəriyyə Azərbaycanda geniş inkişaf etməsə də, Rusiya tərcüməşünaslığında kommunikativ yanaşma – tərcümənin psixolinqvistik nəzəriyyəsinin predmeti kimi dillərarası kommunikasiya tərcümənin psixoloji psixolinqvistik aspektində araşdırılır. Bu istiqamətdə olan işləmələr- dəki metodoloji və nəzəri əsaslar üzrə prioritet A.F.Şiryayevə məx- susdur. Onun fikrincə predmeti, vasitələri, həyata keçirmə üsulları ilə, məhsul və strukturu ilə tərcümə nitq fəaliyyətinin xüsusi növüdür və məqsədli motivasiyaya malikdir. Tərcümənin məqsədi düşüncədə real deyilmiş, yaxud yazılmış deyimin, yaxud müəyyən dildə bir qrup deyimin söz şəklində məhsulunun yaradılmasıdır. Yaradılacaq məhsulun əsas parametrləri tərcüməçiyə sosial sifariş kimi verlir. Burada fəaliyyət obyekti ilkin dilin vasitələrindən birindəki nitq fəaliyyətinin müxtəlif dilin kommunikantlarıdır. Tərcüməçilik fəaliyyətinin vasitələri özündə heç də əksər nitq fəaliyyəti növlərindəki kimi hər hansı dilin vasitələrini yox, iki dili
146 birləşdirir. Tərcümədə vasitələrin seçimi, hər şeydən əvvəl, subyektin motiv və məqsədləri ilə yox, ilkin mətnin obyekt fəaliyyəti ilə şərtlənir, buna görə də fəaliyyət məhsulunun predmetləşməsi üçün dil vasitələrinin seçiminin determinasiyası tərcümədə əksər fəaliyyət növlərindən fərqli olaraq daha ciddi xa- rakter daşıyır. Tərcüməçilik fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üsulları üç qrupa bölünür. Birinci qrup – bu, nitq fəaliyyətinin eşitmə və danışma məhsulunun predmetsiz hissələrə bölmə üsullarıdır. İkinci qrup isə ekvivalentlərdən, variant və kontekstual uyğunluqlardan istifadə etməklə tərcümə məsələlərinin yerinə yetirilmə prosesini əhatə edir. Üçüncü qrup – danışma və yazı kimi nitq fəaliyyətinin predmetləşməsinin (qeydə alınması) qlobal üsullarını birləşdirir. Struktur baxımdan tərcümə fəaliyyəti qarşılıqlı əlaqəli və qarşılıqlı şərtlənmiş tərcüməçi işlərinin ardıcıllığından ibarətdir. Fəaliyyət prosesinin minimal vahidi mikrofəaliyyət olub, bütövlükdə bu fəaliyyətin əsas cəhətlərini birləşdirir. Həm tərcümə fəaliyyəti bütövlükdə, həm də ona daxil olan tərcüməçilik işi hər bir intellektual akta xas olan üç fazalı strukturdan ibarətdir: fəaliyyət şəraitinə yönəlmiş faza, fəaliyyət planının hazırlanması, yaxud hə- rəkətin, işlənib hazırlanmış planın realizə fazası və nəzərdə tutulmuş nəticənin müqayisə fazası. Tərcümə fəaliyyətinin məhsulu tər- cüməçi tərəfindən aparılan tərcümə dilində olan mətndir. Tərcümə fəaliyyətinin məhsulunda eyni zamanda həm adresatın, həm də tərcüməçinin fəaliyyəti predmetləşdirilir və əyaniləşdirilir. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|