Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Söz işlədilməsi – 1. Mətn vahidi olub (söz, yaxud digər dil, yaxud işarə obyekti) aralıqdan-aralığa qədər olan boş yer. 2. İki ara arasında hərflərin hər hansı ardıcıllığı. Defis və kəsr işarəsi hərf kimi hesablanır.
sözbəsöz tərcümə. Söz tərcüməsi – mətnin, əsasən, leksik səviyyəsində realizə olunan tərcümə.
1) - Hər bir sözün tərcüməsi. 2. Sintaksis və üslubi nəzərdə tutmaqla məna və məzmunun sözbəsöz tərcüməsi. Bu konfranslarda və məhkəmələrdə şifahi tərcümədir, sinxron və elmi-texniki tərcümə, sonuncuda tərcümə dilində terminoloji anlayışların yoxluğu tərcüməçi üçün yeni termin və anlayışların yaranmasını diqtə edir. 3. Sözlər arasında hər hansı məna və üslubi əlaqələrin uçotunu nəzərdə tutmayan ayrı-ayrı sözlərin tərcüməsi. 4. Söz səviyyəsində tərcümə. Tərcümə vahidi kimi bir sözün seçilmə- sinə tez-tez rast gəlinir, lakin o tətbiqi sferada məhdudlaşmışdır. Çünki cümlədə heç də bütün sözlər tərcümə zamanı sözbəsöz müvafiqlik təşkil etmir, yalnız onların bir hissəsi uyğun gələ bilir. Bunlar, adətən, sadə və elementar cümlələr olur, çünki daha mürək-
105
kəb cümlələrdə müxtəlif leksik və sintaktik vahidlər sözbəsöz tər- cümə etməni mümkünsüz edir, yaxud da onu minimuma endirir. 5. İlkin mətndə olan ayrı-ayrı sözlərin sadə, sırf mexaniki tərcüməsidir ki, onlar nə məna, nə də sintaktik baxımdan bir-biri ilə əlaqəni nəzərdə tutmur.
orijinalın dil mənalarının mümkün üs- lubi ekvivalentlərinin işarə olunması ilə tərcüməsi. Sözbəsöz tər- cümə – bu, dili bilən insanın fəaliyyətinin əsası kimi xidmət edir. Sözforma – 1. Bütövlüyün vahidi, ilkin elementi. Yazı səviy- yəsində bir-biri ilə üst-üstə düşən sözlərin çoxlu işlədilməsi. İxtisar- lar sözforma statusunda nəzərə alınır, eləcə də rəqəm, hərfi, hərfi- rəqəm işarələri, xüsusi adlar (toponimlər, antroponimlər, zoo- nimlər). Sözlərin çoxmənalılığının çıxarılması (boşaldılması) – biz
sözlərin mənasını üç müxtəlif mənbədən alırıq: a) konvensiyaya (sövdələşməyə) görə dilin bu işarəsi filan şeyi bildirəcək; b) situasiyaya (kontekstə) görə o konkret dilin mənasını bizə anladır; c) fon biliklər hesabına ki, bu kontekstdə (situasiyada) nə var, yəni dilin bu işarəsi onun məhz başqa bir şey olduğunu yox, bu şey ol- duğunu bildirir. Sözlərin ilkin forması lüğəti – bu sadə (yaxud düzəltmə-tö- rəmə) əsasını göstərən və sözyaradıcılığı və formayaradıcılığının sonrakı mənbəsi olan lüğətdir. Sözlü presiziya informasiyası – müxtəlif ad və adlandırma, xüsusi adlar.
lüğətin başlıq sözlərinin əlifba ilə siyahısı. Sözün adlıq mənası – adlıq mənası o sözlərə xasdır ki, onlar bir predmet (əşya), şəxs, yaxud coğrafi anlayış (hadisə) bildirir və onu eyni sırada olan predmet (əşya), şəxs, coğrafi anlayışlardan ayırır, fərqləndirir.
bu, elə sözün əşyavi-məntiqi mənası deməkdir.
lüğətdə leksem nümunəsi kimi ənənəvi seçilən söz formalarından biri. Məsələn, ingilis dilində fel üçün «to»
106 hissəciksiz infinitiv, isim üçün ümumi hal forması, müsbət dərəcə forması- sifət və zərf üçün. Bu elə sözün lüğət forması deməkdir. Müqayisə et: sözün ilkin forması.
1. Tərcümə zamanı saxlanılan sözün in- variant mənası. 2. Dilin müxtəlif şəkildə işlənilməsində dil vahi- dinin invariant mənası. 3. Bu həm də sözün əşyavii-məntiqi mənası deməkdir.
bu, elə sözün əsas forması deməkdir. Sözün morfonoloji quruluşu - morfemin fonoloji tərkibi. Sözün nominativ funksiyası – sözün predmetin adına xidmət etməsi.
sözün predmet-məntiqi mənası kimi başa düşülməlidir.
kontekstdə gözlənilmədən yara- nan sözün mənası əsassız olaraq yaranmır – o, bu sözün semantik strukturunda potensial və fərdi şəkildə əks olunmuşdur. Sözün predmet-məntiqi mənası – sözlə predmet, yaxud hadisə haqqında onun əlamətinin mənanın tarixi inkişafı nəticəsində bütün anlayışı ifadə etməsi. O dil sistemində dil kollektivinin kommunikativ fəaliyyəti nəticəsi sistemində möhkəmlənmiş və bu kontekstdə gercəkləşmişdir. Müqayisə et: sözün kontekstual mənası. Sözün semantik forması – bu, elə sözün daxili forması de- məkdir.
sözün elə morfoloji mahiyyəti- dir ki, onlar bu (konkret) səslənmənin bu (konkret) üslubi konnota- siyalarla ilə əlaqələrini simvolikləşdirir. Sözyaradıcılığı lüğəti – dilin daha çox işlənən sözlərinin söz- yaradıcı strukturunu göstərən lüğət.
bax: omomorfemlər. Spontan mətn – qabaqcadan hazırlıq aparılmadan danışan tə- rəfindən ortaya çıxan mətn.
danışıq və situativ klişelər. Standart situasiya – sosial münasibətlərlə şərtlənən və mütə- madi olaraq təkrarlanma və cəmiyyətin reqlamentləşmiş həyatını
107
əks etdirən situasiya. Standart reqlanmentləşən fiksasiya olunmuş kommunikativ nitqin uzual vasitələri, situasiya (situativ) klişelərindən istifadəni tələb edir.
informasiya münasibətləri – fonetika, leksika, qrammatika, dilin «dördüncü ölçüsü» olmaqla, dili mühüm dərəcə- də xarakterizə edir, çünki yardımçı dilin homogenliyi nəinki liğət və qrammatikada, həm də ayrı-ayrı fonem, leksik vokabul və ayrı-ayrı qrammatik forma və strkuturların daha tez-tez işlənməsini, başqa sözlə, nəinki nə işlədilir, həm də nə dərəcədə tez-tez işlədilməsində özünü əks etdirir. Statistik toplam – məlum zaman və məkan hüdudlarında ayrı-ayrı vahidlərdən ibarət olan müəyyən münasibətlərdə olan həmcins predmetlərin (əşyaların) kütləsindən ibarət olan istənilən hadisə, yaxud ictimai həyatın prosesi. Statistik hər bir vahid müəyyən xarakteristikaya malikdir. Dil bu mənada statistik kimi nə- zərdən keçirilə bilər ki, o da onun müxtəlif səviyyələrdə təsviri olub xüsusi tərzdə təşkil olunmuş obyektlərin (vahidlərin) ayrı- ayrılığının cəmi kimi nəzərdən keçirilə bilər. 2. Bütün təsvir yaruslarında səviyyələrdə xüsusi şəkildə təşkil olunmuş vahidlərdən ibarət dil (yardımçı dil). 3. Faktların statistik strukturu – bu mətndə və onların mətndə özünü göstərməsi tezliyi olub, sözlərin sayı ara- sında münasibətləri uyğunluğu bildirir.
struktur-riyazi lin- qvistikanın elə bir bölməsidir ki, orada dilin tədqiqinə nəzəri-çox- luq, alqoritmik və statistik yanaşma tərzi mövcuddur. Statistik leksikoqrafiya – ümumiyyətlə, tezliklər lügətinin tərtibi və istifadəsi ilə məşğul olur. Bax: hesablama və tərcümə lek- sikoqrafiyası. Statistik linqvistik təhlil – sadə (əl) metod (mikrokalkulyator və digər hesablayıcı qurğuların tətbiqi) ilə aparıldığı kimi, həm də EHM köməyi ilə aparıla bilər. Hər bir halda alınmış nəticələr gələcəkdə mühəndis linqvistikasında (maşın tərcüməsində), yaxud alqoritmik sahədə (təlimaparan linqvistik avtomatlar) tətbiq edilə bilər.
108
Statistik linqvistika – 1. Kompüter linqvistikasının aparıcı is- tiqaməti hesab olunur. Bu, kompüter linqvistikasının bütün istiqamətlərinin fəaliyyətinə əsaslanır və onun bazasıdır (əsası, özülüdür). 2. Linqvistik obyektləri ənənəvi statistik metodların kö- məyi ilə öyrənir. 3. Ənənəvi statistik aparatı istifadə edən nitq əsəri- nin və dil sisteminin tədqiqi ilə məşğul olub, dilin statistikasında və dinamikasında ona tətbiq edilən ümumi statistik qanunları (qanu- nauyğunluqları) ortaya çıxaran kompüter linqvistikasının istiqamətidir. Statistik leksikoqrafiya vasitəsilə o xarici dil təlimi metodikası ilə əlaqədə olub, təlimin optimizasiyası ilə də bağlıdır, baza dilinin parametrlərini müəyyənləşdirməklə, dillərin tədrisinin statistik optimizasiyasının parametrlərini müəyyənləşdirməklə və həyata keçirməklə, bir tərəfdən, mühəndis linqvistikası ilə – maşın tərcüməsi sahəsi ilə bağlıdır ki, linqvostatistik xarakteristikalar əsasında bir, iki, və çoxmənalı tezlik lüğətlərinin tərtibatını təmin edir ki, onlar maşın tərcüməsi sistemində avtomatlaşmış maşın lüğətlərinin əsas bazası olmaqla, maşının köməyi ilə tərcüməni təmin edir. Alqoritmin linqvistika ilə xarici dillərin kompüter vasitəsilə tədrisinin optimizasiyasında mühüm rol oynamaqla, söz siyahısının tezliyini müqayisə etməyə imkan verməklə və dərsliyin keyfiyyətini müəyyənləşdirməklə, dərslik materialının kəmiyyət dəyərinin avtomatik hesabını aparır. 4. Tezlik lüğətlərinin tətbiqi və istifadəsi məsələləri ilə məşğul olan statistik leksikoqrafiyanın başlıca komponenti.
tərcümənin müvafiqliyini müəyyənləşdirən və bir-biri ilə müqayisə ediləcək lüğət məqalələri- nin funksional- semantik təhlili zamanı və daha tipik ekvivalentlərin seçilməsi ilə bağlı statistik xarakteristikanın istifadəsi ilə bağlı müşahidə zamanı, xüsusən, daha böyük, ekvivalent olan tezliklə və ən aşağı tezliklə bağlı istifadə olunur. Bu üsul lüğətin çıxış dövriy- yəsində sözformaların ekvivalentinin seçilməsində daha səmərəlidir. Stenoqrafiya – fikir yox, yalnız sözlərin yazılışı üzərində da- yanan sistemdir ki, o, sözbəsöz tərcümə üçün şərait yaradır, qav-
109
rayış zamanı intellektual fəallığı aşağı salır, tərcümə tərtibində xeyli dərəcədə çətinliklər yaradır. Stereotip – həyatda hər hansı bir şeyin daimi nümunəsi, standart.
1. Müxtəlif nitq üslublarında ilişgi vasitələri haq- qında elm və eləcə də dil vahidlərini seçim qaydaları. 2. Müxtəlif üslub və ekspressiv-emosional-dəyər mahiyyətini müxtəlif dil vasi- tələri baxımdan onların nitq-dil ünsiyyətində istifadə olunmasını öyrənən dilçiliyin bölməsi. 3. Dilin ifadəli vasitələri və onların müxtəlif nitq ünsiyyəti sahələrində istifadə olunması haqqında təlim.
Stoxastik qrammatika – ehtimal qrammatikası. Stratifikasiya – kəsişən və qarşılıqlı şəkildə bir-birinin içinə daxil olan qatların, səviyyələrin obyekt şəklində təqdimatı.
1. Sözlərin bir-biri ilə üzlaşması üsulu, onların bir-birinin ardınca gəlməsi, düzülüşü və məhz bu sözlərin, deyimin quruluşu üçün faktın özünün seçimi (bu, deyimdə mühümdür, daha doğrusu, inormasiyanı və onun strukturunun reprezentləşdirir. 2. Daxili təşkil olunma, muəyyən münasibətlərdə olan elementlərin ar- dıcıllığı.
1. Əlavə dilin təs- nifatın prinsiplərindən başlayaraq nomenklaturasının hərtərəfli təş- kilindən mətnin bütün struktur kompozisiyanın tərtib olunmasında özünü əks etdirir. Mətnin struktur cəhətdən formallaşmasının vasitə- lərindən biri kimi rubrikasiya çıxış edir ki, o, mətnin tərkib hissələ- rinə bölünməsinə müvafiqdir. O hissələrinə qrafik bölgüsünü, baş- lıqlardan istifadədəki, bəndləri, bəndaltıları, abzasları, numerasiyanı və durğu işarələrini özündə birləşdirir. Başlıqlar (yarımbaşlıqlar) rubrikasiyanın mühüm vasitəsidir, deməli, formallaşma struk- turunun elementidir. Onlar son dərəcə sıxılmış, müxtəsər və lakonik formada sənədin seçilmiş hissəsinin əsas ideyasını və tematikasını əks etdirməyə imkan verir ki, bu məlumatın mühüm vahidi kimi, müəyyən informasiya verən kimi çıxış edir. Durğu işarələri nəinki struktur formallaşmanın elementi kimi çıxış edir, həm də özündə
110 müəyyən semantik-sintaktik və funksional-kommunikativ məna daşıyır ki, onun modelləşdirilməsi zamanı dilaltının modelləşdiril- məsi və durğu işarələrinin konfrantasiyasını nəzərə almaq lazımdır. Sənədin mətni kompozisiya tamlığı ilə və materialın yazının (ifadənin) səliqəli, sistemli quruluşu ilə, kompaktlıq və müxtəsərliklə fərqlənir. O, bu funksional-kommunikativ tipli sənədin standart formasında, onun formulyarında əks olunan şəkildə qurulur. Standart forma sənədin işini asanlaşdırır. Formulyarlar mətnli, qrafik və tip trafaretşəklində olur. Tip sənədlərin istifadə olunması iş vaxtını 40-50% qənaət etməyə imkan verir. Sənədin mətni – bu blank-mətndir. Orada mətnin rekviziti və rekvizit for- mulyarı aydın verilir. Formulyarın rekviziti konstant xarakterə malikdir və funksional perspektiv nöqteyi-nəzərdən sənədin mövzusu olur. Mətnin rekvizitləri dəyişkən xarakter daşıyır və kom- munikativ funksiya planında sənədin remasıdır. Sənədin formul- yarının rekvizitləri (onun mövzusu), sənədin strukturunu əks etdirir, onun rubrikasiyasının elementləri, deməli, struktur formallaşması kimi çıxış edir. Formulyarlar rekvizitləri dil ştampı, şərti işarələr, müxtəsərlərdən ibarətdir. Öz strukturuna (tərkibinə) görə onlar müxtəlif tipli, tərkibli cümlələrdir: adlıq, adyektiv, adverbial, feli olur. 2. Bu formallaşma öz təşkilati formasının quruluşuna görə general məcmudur ki, həm onun klassik nomenklaturasının təsni- fatının ifadəsində, həm də materialı ifadəsində və sənədin formul- yasının quruluşunda ifadə olunur. Struktur linqvistika – dil sistemində tədqiqat predmetinin da- xili münasibətlərini və əlaqələrini məhdudlaşdıran dilçilik sahəsi.
iki tərəfi birləşdirən xüsusi cins anlayışı: kvantitativ və kombinator linqvistika
cümlənin sintaktik strukturunun ayrıca, funksional – xüsusiləşmiş hissəsi.
dilçilikdə istiqamət olub dil komponentlərin asılılığı, onun strukturunun daxili münasibətlərinin linqvistik cəhətdən tədqiq olunmasını qarşıya məqsəd qoyur. 111
Submətn – mətnin məna nöqteyi-nəzərdən müstəqil, tonlu hissəsi.
dominant dil, təfəkkür dili özünü göstərən bilinqivizm.
bütün predmet və hadisələrin mahiyyəti və ilkin əsası.
bir dil vahidinin digəri ilə əvəzlənməsi. Subyekt – linqvistikada hərəkəti edənə, fikir predmetinə aid edilir.
bir-biri ilə qonşu olan obrazlarla və təsəvvürlərlə yanaşı olan insanın iç dili.
tərcüməçi yazı zamanı istifadə etdiyi şərti işarələr sistemi.
Bu, insanı yaradıcı intellekt fəa- liyyəti prosesində ənənəvi doğula biləcək nəticələri qabaqlayan EHM - da istifadə olunan sistemdir Ş Şəklinin dəyişdərilməsi – bu, tərcüməçinin elə fəaliyyətidir ki, burada əsas məqsəd çatdırılası məzmunun dəyişdirilməsini elə yolla həyata keçirmək lazımdır ki, tərcümə dilində yaradılan mətnin digər yeni adresatın linqvoetnik kommunikativ kompetensiyasına uyğunlaşdırılmasıdır. Şərh – Bax: şərh olunmuş referat. Şərh olunmuş referat – 1. Ümumi mövzu altında birləşmiş bir neçə sənədin məzmunu ilə oxucunu tanış edir. 2. Bir neçə mate- rial və mənbə (məsələn, mətbuatla bağlı referat şərhi) tərtib edilir və referent tərəfindən onun mövzusuna bu mənbədən aid olan məqalələrin müstəqil olaraq seçilməsini (qəzetdən, jurnaldan, ki- tabdan, broşuradan və s.) nəzərdə tutur. Bəzən referentə müəyyən mənbələrdən onlardakı materialların xarakterindən asılı olmayaraq şərh etmək tapşırılır. Əksər hallarda belə şərhlər sözün əsl
112 mənasında referat deyildir və hər bir material üzrə annotasiyadan ibarətdir. 3. Bu bir sıra materialları əhatə edən və məqsəd etibarilə onlardan hər birinin müxtəsər xarakteristikasını əhatə edən referatdır. Şərh referatı üçün material referent tərəfindən müstəqil olaraq seçilir. Buna görə də şərh referatını-şərt (ciddi) tematik çər- çivə ilə məhdudlaşmayan yeganə referat tipi adlandırmaq olar. Mövzunun dəqiqləşdirilməsi referatın materialından asılı olaraq aparılır. Referat şərhi nəinki mövcud informasiya üçün, həm də sorğu-biblioqrafik material kimi xidmət edə, ona görə də daha konkret xarakterə malik ola bilər. T Tam ekvivalentlik – 1. Tam ekvivalentlik halları mümkün- dür, lakin bəzən elə olur ki, adətən, o qədər də mürəkkəb olmayan kommunikativ şəraitdə məhdud diapazonlu funksional xarakteris- tika mətnlərdə nisbətən tam ekvivalentlik müşahidə olunur. Tərcü- məyə verilən tələblər mürəkəb və zidiyyətli olduqca «(tərcümə paradoksları, ziddiyyətləri)», tərcümə olunan mətnin funksional spektri geniş olduqca, orijinalın aynadakı kimi əksini tapan tərcümə mətnin yaradılması ehtimalı da azalır. 2. Tam ekvivalentlik ilkin mətnin kommunikativ – funksional invariantının bütövlüyünü nə- zərdə tutur. Başqa sözlə, burada tərcüməyə verilən maksimal tə- ləblərdən söhbət gedir. Tamamilə kalkalaşdırma situasiyası – mətn seqmentinin bütün birmənalı konfrontasiyalı elementlərinin tam qarşılıqlı izomorfluğunu səciyyələndirən tərcümə situasiyası. Bunlara daxil olan dillə ilkin dildə olan ziddiyyətlərin səs-hərf ixtisarlarını aid et- mək lazımdır. Onlar daxil olan və ilkin dildəki sözlərin sözbəsöz konfrontasiyası (qarşılaşdırılması) yolu ilə tərcümə olunur, məsələn, USA-ABŞ. 113
Tam olmayan uyğunluq – məna və üslubi invariantlara uy- ğunluq. 1. Məna invariantına uyğunluq. 2. Mənanı özündə əks etdirməyən (saxlamayan) uyğunluq. Tam tərcümə – hər hansı bir ixtisara yol verilmədən edilən tərcümə.
texniki tərcümənin əsas forması. Çünki bütün tərcümə praktiki olaraq istifadə olunan informasiya tam yazılı tərcümə formasında işlənib hazırlanır, texniki tərcümənin digər formaları isə həmin əsas formanın ixtisarlaşdırılmış variantı olur.
adekvat əvəzləmə. Texniki ədəbiyyat tərcüməsi – burada ön plana tərcümə edilən mətnin predmetinin düzgün başa düşülməsi çıxır. Bununla belə, texnikanın istənilən sahəsinə aid olan və qəbul edilən Azər- baycan terminologiyasını yaxşı bilmək tələb olunur. Əsasən standart terminologiyadan istifadə etmək məsləhətdir. Təsviri tərcüməyə yal- nız o zaman yol vermək olar ki, Azərbaycan dilində həmin termin mövcud deyildir. İşə başlamazdan əvvəl konkret ixtisas üzrə materialın başa düşülməsi üçün vacib olan əsas məqamlarla dərin- dən tanış olmaq lazımdır. Tərcümənin özünə verilən tələbə gəldikdə isə fikrin düzgün verilməsi ilə yanaşı, həm də qəbul olunmuş terminologiyadan müxtəsər formada istifadə etməyi bacarmaqdır. Maşınların, avadanlıqların, instrument və alətlərin, yaxud istehsal proseslərinin hamısı təsviri xarakter daşımalıdır. Bütün ingilis- amerikan ölçülərinin metrik ekvivalentlərini düzgün hesablamaq lazımdır. Çertyojlarda imzalar tamamilə yenidən çəkilməlidir (sxematik şəkildə) və Azərbaycan dilində uyğunlaşdırılmalıdır.
bax: elmi-texniki tərcümə. Temporal münasibətlərin markerləri – buraya zaman bağ- layıcıları, «the next morning-növbəti, səhəri gün», «all that day-bü- tün gün» tipli temporal cümlələr, Future Perfect və Past Perfect nisbi zaman tipli, zamanların uzlaşması (he said he came), sözlərin sırasını əks etdirən hadisələrin ardıcıllığı aiddir Terminlərin tərcüməsi – məlum olduğu kimi, dildə terminlər (daha doğrusu, sözlər və söz birləşmələri) xüsusi anlayışları və
114 xüsusi əşyaların işarələrini bildirmək üçün yaradılan, yaxud alınmış sözlər (elmi, texniki və s.) dilin son dərəcə müxtəsər şəkildə və in- formasiyanın dəqiq verilməsinə canatması nəticəsində əmələ gəlir, daha dogrusu, burada elə bir dəqiqliyə cəhd olunmalıdır ki, sözlərin və söz birləşmələrinin özbaşına və subyektiv izahına yol verilməsin. Bu, öz ifadəsini tərcüməçinin xarici terminologiyanı dolğunluğu ilə əla səviyyədə bilməsində tapır. Xüsusi materialların tərcüməsində ən çətini terminlərin düzgün çevrilməsi məsələsidir. Termin adətən başqa dildəki müvafiq terminlə tərcümə olunur, ona görədə analoji, sinonimik əvəzləmə, təsviri tərcümə kimi üsullardan yalnız o zaman istifadə olunur ki, dildə müvafiq terminin qarşılığı yoxdur. Dəqiq və tam semantik sərhədləri olan birmənalı terminlərlə yanaşı, həm də çoxmənalı terminlər mövcuddur. Buna görə də hətta təkkomponentli terminlərin çoxmənalılığı onların düzgün başa dü- şülməsini və tərcüməsini çətinləşdirir ki, onun adekvatlığı tam şəkildə situasiya kontekstindən asılı qalır. Anlaşma və tərcümə olunma baxımdan terminlərin tərcüməsini üç qrupa bölmək olar: 1. Xarici reallığın realiyalarını bildirən terminlər. Bu qrupa aid terminlərin izahı o qədər də çətin deyil, burada aşağıdakı hallar ola bilər: a) ekvivalent kimi Azərbaycan dili terminindən istifadə olunur ki, onun forması tərcümə dilindəki terminlə əlaqədardır (beynəlxalq terminlər); b) ekvivalent kimi tərcümə olunan (Azərbaycan dili) termindən istifadə olunur ki, onun forması ilkin dildəki (məsələn, ingilis dilindəki) terminin forması ilə əlaqədar deyildir; c) çox- komponentli bir neçə sözdən ibarət ingilis terminin mənası məna və forma etibarı ilə Azərbaycan termininin müvafiq komponentlərinin məna və forması ilə üst-üstə düşür; d) çoxkomponentli ingilis termininin ümumi mənası analoji Azərbaycan terminin mənası ilə tam üst-üstə düşür, bununla belə, onun ayrı-ayrı komponentləri Azərbaycan ekvivalentindən fərqlidir. 2. Azərbaycan gerçəkliyində xarici realiləri bildirən terminlər, lakin ümumi qəbul olunmuş Azər- baycan terminoloji ekvivalentləri. 3. Azərbaycan gerçəkliyində ol- mayan və ümumi qəbul olunmuş Azərbaycan dilinin terminoloji ekvivalentləri olmayan əcnəbi realiləri bildirən terminlər. Belə ter- 115
minlərin tərcüməsinə aşağıdakı yolla nail olmaq olar; a) ingilis dili terminin təsviri; b) sözbəsöz tərcümə köməyilə; c) qismən, yaxud tam transliterasiya və sözbəsöz tərcümənin köməyilə; d) transkripsiya ilə; e) transkripsiya və tərcümə ilə. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tipli terminlərin tərcüməsi zamanı səhvlər əsasən o zaman ortaya çıxır ki, xarici terminə hərfi uyğunluq axtarılır. Əlbəttə, belə yanaşma heç də özünü doğrulda bilməz: birinci, xarici gerçəklikdə olan realinin spesifikası aradan çıxır, ikinci isə belə olduqda burada həmin terminlər yalnız xarici gerçəklik üçün xarakterik olan anlayışları ifadə edə bilər və məhz buna görə də Azərbaycan dilinin xüsusi materiallarında qəbul olunmuş realilərə müvafiq olmaya bilər. Digər tipli səhvlər onunla bağlı olur ki, bu zaman yuxarıda göstərdiyimiz qruplardan hər birinə bu terminlərə qeyri-düzgün münasibət nəticəsində və tərcümə üçün qeyri-adekvat üsul seçiləndə yaranır, ortaya çıxır. Tərcüməçinin daha bir səhvi sözbəsöz tərcümədir. Bu o zaman ortaya çıxır ki, xarici termin, yaxud onun komponentləri Azərbaycan dili termininə analoji ol- maqla, tamamilə başqa məna kəsb edir. Tərcümə zamanı daim terminin konkret şəraitdə, konkret kontekstdə real mənasını nəzərə almaq lazımdır. Həm də eyni zamanda cəm haldan istifadə zamanı terminin mənasının dəyişilməsi mümkündür. Beləliklə, terminlərin düzgün başa düşülməsi və tərcüməsi heç də yalnız dili yaxşı bil- məklə əlaqədar deyildir, bu həm də xarici və Azərbaycan cerçəkliyində olan realiləri yaxşı bilməkdən irəli gəlir. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|