Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Eşitmə ilə sinxron tərcümə – 

adətən, sinxron tərcümə adla-

nır; sinxron tərcümənin başlıca növlərindən biri. Xüsusi sinxron 

tərcümədə ilkin mətn tərcüməçi tərəfindən qəbul edilir və o, ilkin 

mətni tərcümə edir. 

Eyni referenti ardıcıl göstərən markerlər – 

özündə  şəxs 

əvəzliklərini (he, she, they), deyktik əvəzlikləri (this, that) və 

sinonimləri (dog, animal, pet, puppy) birləşdirir. 

 

 

Ə 

 

Ədəbi kommunikasiya – 

ekspedient və persipientin ədəbi 

mətnin köməyi ilə kommunikativ əlaqəsi. 

 

23 

Ədəbiyyatdaxili tərcümə – 

bu,  əsas etibarı ilə  qədim  ədə-

biyyat kontekstində gedən tərcümədir. Ədəbiyyatdaxili tərcümə ori-

jinal mətnin müxtəlif səviyyələrində baş verən əvəzlənməni nəzərdə 

tutur və buna görə  də dillərarası  tərcümə kimi ədəbi tərcümənin 

bütün atributlarına malikdir. Ədəbiyyatdaxili tərcümə mətnyaratma 

əməliyyatı nöqteyi-nəzərdən bilərəkdən köçürülmüş mətn və tərcü-

məyə bölünür. Ədəbiyyatdaxili tərcümənin praqmatik motivləşməsi 

bədii mətnlərin kommunikativ tələbatı, müasir ədəbiyyatın klassik 

irsə münasibəti və  əvvəlki  ədəbi mərhələlərə münasibəti, qədim 

mətnlərin  ədəbi savadlılıq sferasına qoşulması  və  ədəbiyyatın 

ictimai dövriyyəsi (dövr etməsi) və eləcə  də  ədəbi prosesdə  ədəbi 

strukturların yeniləşməsidir. 

Əks tərcümə – 

tərcümə olunmuş  mətnin əvvəlki dilə ekspe-

rimental tərcüməsi. 

Əks transformasiya – 

transformasiya modelində səthi struk-

turların nüvə (aparıcı) cümlələrlə əvəz olunması.  

Əksinə (tərsinə) lüğət – 

materialın əlifba, lakin sözlərin əv-

vəlinə yox, onların sonuna görə, daha doğrusu, sağdan sola ardı-

cıllığını qorunub saxlayan lüğət. 

Əksinə tezlik lüğəti – 

1. Bu, sözlərin sonundan başlayaraq 

sözlərin  əlifba sırasında düzülüşünü  əks etdirən lüğətdir.  Əksinə 

(tərsinə) lüğətlərdən adətən ədəbiyyatşünaslıqda və qədim mətnlərin 

oxunulmasında istifadə olunur. 2. Bu elə tezlik lüğətidir ki, burada 

sözlər əlifba sırasında elə düzülür ki, iki sözün müqayisəsi əvvəlki 

hərflərdən yox, sondakı  hərflərdən başlayır və beləliklə, sözün so-

nundan əvvəlinə davam edir və ilk iki sözdən hansında sonuncu hərf 

əlifbanın əvvəlinə yaxındırsa, eyni sonuncu hərflərdə ikinci, üçüncü 

və s. hərflər müqayisə olunur. 

Əksinə (tərsinə) tərcümə  –

Tərcümə  mətninin orijinalın 

dilinə tərcüməsi. 

Dil modeli – 

bu,  linqvistik hadisələrin cəmi, daha doğrusu, 

elə mexanizmdir ki, o leksik vahidlər və qaydaların düzgün, zəncir-

vari qrammatik qaydalara uyğun olaraq mətn yaratmasına imkan ve-

rir. Bu mənada nəinki dilaltı modeli yazılı  şəkildə realizə olunan 

 

24

mətnləri, həm də potensial mövcud olan, daha doğrusu, yazıla bilə-

cək mətnləri də əhatə edir. 

Dilin statistik modeli – 

dilaltı alınmış funksional – kom-

munikativ modelin təşkil olunmuş strukturunda duran modeldir ki, 

onun köməyi ilə tezlik lüğətləri seriyasının yaradılmasında nəticə 

olan ehtimal-statistik korpusun səmərəli yolla aparılmasını göstərir. 

Əl nitqi – 

kinetik nitq. 

Əl tərcüməsi – 

bax. Ənənəvi tərcümə. 

Əlaqəli informasiya – 

sistemin təşkililiyinin sıralanmasını 

xarakterizə tam obyektiv olaraq mövcuddur. Onun təhlili və hiss 

olunub görülməsi üçün adi təbii-elmi aspektdən istifadə olunur. 

Əlaqəli informasiya üçün nümunə kimi hüceyrələrin genetik apa-

ratının informasiyası, konstruktorunun texnikada mexanizmdə, tex-

niki quluşun ilkin informasiyası və s. üçün xidmət edə bilər. Təsa-

düfilik elementi yalnız onun yaranması zamını baş verir, lakin bu 

kəmiyyət dəyərində özünü əks etdirir. Əlaqəli informasiyanı vermək 

üçün statistik aparatdan istifadə  tələb olunur. Əlaqəli informasiya 

bir sıra hallarda kəmiyyət nöqteyi-nəzərdən daha dəqiq müasir ri-

yazi metodlar ilə tam şəkildə müəyyən oluna bilər. 2. Tərcümə 

mətninin ilkin dilə tədrisi məqsədilə salınması. 

Əlamət – 

1. Hər hansı bir şeyin  əlamətini müəyyən etmək 

üçün işarə, göstərici. 2. Predmetin, prosesin və digər  əlamətlərin 

keyfiyyətini, kəmiyyətini və dərəcəsini bildirən semantik kateqoriy-

a. 

Əlavələrin  əsas məqsədi – 

sənəd tam şəkildə oxunmazsa, 

onun düzgün başa düşülməsi də  çətinlik yarada biləcəyini diqqət 

mərkəzinə çəkmək lazımdır. Bax: referatın həcmi. 

Əməliyyat – 

hərəkətin, yaxud onun komponentinin konkret 

fəaliyyət şəraitinə uyğun üsulla yerinə yetirilməsi. 

Ərazi dialekti – 

bu, konkret ərazinin dialekti deməkdir. 

Ərazi lüğəti – 

bu, elə dialekt lüğəti deməkdir. 

Əsas (kök) – 

sözün formayaradıcı  şəkilçisini götürərkən və 

bu sözün leksik mənası ilə bağlanan söz formasının hissəsi. 

 

25 

Əsas məna – 

müxtəlif şəkildə realizə olunan dil vahidinin in-

variant mənası. 

Əsaslar lüğəti – 

əsas və sonluqdan ibarət maşın lüğəti siyahı-

sı. Hər bir əsasa və  hər bir sonluğa onların morfoloji sinfinə  və 

leksik-qrammatik informasiyasına kod verilir. Belə lüğətlə  iş za-

manı sözlərin zəruri forması müvafiq sonluqların  əsasa verilmiş 

qaydalar əsasında birləşməsi yolu ilə gedir. Əsaslar lüğəti, xüsusən, 

flektiv tipli dillər üçün əlverişlidir. Lakin belə lüğət üçün olduqca 

qabarıq ağır morfoloji təhlil alqoritmi və dilaltının morfoloji təsviri 

üçün böyük zəhmət sərf olunan iş tələb olunur. 

Əsil (orijinal) – 

1. Tərcümə yox, orijinal mətn. 2. Tərcümədə 

ilkin mətn. 3. Əsil  şey, kopiya yox, orijinal. 4. İlkin mətn, yaxud 

sənəd (məqalə, kitab, əlyazma və s.) tərcümə olunmaq üçün nəzərdə 

tutulan mətn. 

Əsil ehtimalların əsil bölüşdürücüsü modeli – 

bu, elə tezlik-

lər lüğəti deməkdir. 

Əvəzetmə – 

orijinalın və  tərcümənin mümkün semantik- 

struktur parallelizminə əsaslanan tərcümə üsulu. 

 

F 

 

Fasiləsiz ardıcıl tərcümə – 

dinlənildikdən, daha doğrusu, na-

tiqin nitqi qurtardıqdan, radioməlumata qulaq asıldıqdan, həm-

söhbətin dediyi (danışdığı) tam sona çatdırıldıqdan və s. sonra 

məlumatın bir dildən digər dilə şifahi şəkildə tərcüməsidir. Belə ol-

duğu halda natiq (danışan) öz çıxışının tərcüməyə görə arasını 

kəsmir (fasilə vermir), nitqini tam şəkildə tələffüz edir (çatdırır) və 

yalnız bundan sonra söz tərcüməçiyə verilir. Müqayisə et: abzas - 

cümlə tərcüməsi, abzas-cümlənin ardıcıl tərcüməsi. 

Fasiləsiz seçim – 

bu, elə seçimdir ki, o zaman nəinki tezlik-

lərin özü, həm də dil elementlərinin fəaliyyəti və bu şəraitin fəaliy-

yət prosesinə  təsiri nəzərə alınır; o, öyrənilən sistemaltının qanu-

nauyğunluqları haqqında etibarlı informasiya verir. Bəzi elementlər 

buraxılmış seçimdə artıq tam hesab edilə bilməz. Seçimdə bütün 

 

26

fəaliyyətdə olan elementlər rəqəm-hərf işarələri, formullar, xüsusi 

adlar və ixtisarlar nəzərə alınmalıdır. Əgər xüsusi adlar və rəqəmlər 

(o cümlədən, hərflər) cəm halda nəzərdən keçirilərsə, onda ixtisar 

kimi (dilin vahidi hesab edilən) linqvistik vahidlər ümumi sayla 

cəmlənməməli, eyni zamanda, həm də statistik təhlildən kənarda 

qalmamalıdır. Bu xüsusi dilaltı sahələrinə daha çox aiddir ki, burada 

ixtisarlar informasiya yükünün daha böyük payını daşıyır. 

Felyeton tipli məqalələrin tərcüməsi – 

burada  ən mühümü 

fikri verə bilməkdir, onun tərtibatının spesifik xüsusiyyətlərini ver-

mək o qədər də vacib deyil. Əksər hallarda xarici müəllifin oynaq 

üslubunu həddən artıq sadələşdirmək tələb olunur, daha doğrusu, 

oxucu üçün daha anlaşıqlı dildə jurnal-qəzet dili ilə sərbəst tərcümə-

yə, xüsusən onun başlıqlarını tərcümə etməyə çalışmaq zəruridir. 

Fəaliyyət obyekti – 

hərəkətin (fəaliyyətin) hansı predmetin, 

əşyanın üzərinə istiqamətlənməsi. 

Fəaliyyətin planlaşdırılması – 

sinxron tərcümədə – burada 

nəticənin əldə olunması ilə bağlı tərcüməçi konkret proseduru mü-

əyyənləşdirmir. O, burada yalnız özü üçün tərcümənin tələb olunan 

dəqiqliyi və tamlığı  dərəcəsini dəqiqləşdirir, öz şüurunda onu özü 

düşündüyü kimi dil vasitələrini müəyyənləşdirir və fəallaşdırır ki, on-

lar tərcümə  hərəkətlərinin yerinə yetirdiyi prosesdə lazım olur, öz 

funksional sistemini fəallaşdırır və müvafiq zəruri hazırlıq aparır. 

Fərdi yerdəyişmə – 

üslubi zövq, tərcüməçinin subyektiv ob-

razlı hissi və idiolekti ilə motivləşmiş fərdi kənarlaşmalar sistemi. 

Fərqləndirmə – 

ümumi nitq axınından nitq vahidinin uzun-

müddətli yaddaşda saxlanılanla etalonlarla və sonrakı identifikasi-

yası üçün fərqləndirilməsi. Qavrayış zamanı nitq fəaliyyəti kimi 

fərqləndirmə tanımaya, bilməyə kömək edir. 

Fiksasiya olunmamış semasioloji əlaqələr – 

denotatın ardın-

ca konkret dil işarəsini möhkəmləndirməyən semasioloji əlaqə; on-

lar dil işarəsinin birmənalı olmamasını, sinonimik sıra (cərgə) oldu-

ğunu göstərir. 

Filtrlər metodu – 

ekvivalentlərin seçimi və ikidillik şəraitinin 

qarşıdurması zamanı istifadə olunur. İki filtr fərqləndirilir: seman-

 

27 

tik-tezlik və semantik kompressiyaedici. Filtrin əsas alətləri tezlik 

lüğətləri, birdilli izahlı lüğətlər, sahələr üzrə mövcud olan ikidilli 

lüğətlərdir. Əlavə alətlər isə, informant - tərcüməçilərdir. 

Fonem səviyyəsində tərcümə – 

bax: fonem-fonem tərcümə. 

Fonem – fonem tərcümə – 

ayrı-ayrı fonem səviyyəsində ye-

rinə yetirilən tərcümə. Tərcümə vahidi kimi fonemin seçilməsi heç 

də tez-tez müşahidə olunmur. Çünki fonem məna daşıyıcısı deyil, o 

yalnız məna fərqləndirici rolu oynayır və bu əksər hallarda şəxs 

adlarının tərcüməsində müşahidə olunur olur və eyni zamanda digər 

ölkələrin sosial və  mədəni-məişət həyatında uyğunluq olmayan 

realilərin tərcüməsində rast gəlinir. 

Fonematik tərcümə – 

mətnin, əsasən, fonematik səviyyəsin-

də realizə olunan tərcümə. 

Formal-işarə səviyyəsində əməliyyatlar – 

denotatın identifi-

kasiyası həyata keçirilmədən bir vəziyyətdən başqasına keçid zama-

nı vərdiş əsasında aparılan tərcümə əməliyyatı. 

Formulyar rekviziti – 

1. Permanent vahid olmaqla, sənədin 

öz daimi tərkibində olur. Onlar kommuniktiv funksiyanın daşıyıcısı, 

kommunikativ vahidin daşıyıcısı rolunda çıxış edən məlum infor-

masiyanı verir. Funksional perspektiv baxımdan onlar konstant xa-

rakterə malikdir və  sənədin mövzusu olub, onun elementinin rub-

rikasiyası  və struktur formalizasiyasıdır. Sənədlər hər bir 

kommunikativ kateqoriyası formulyar rekvizitlərinin (dil ştampları, 

şərti işarələr, ixtisarlar) fiksasiya edilmiş çoxsaylı rekvizitlərinə 

malikdir. 2 a) ümumi başlıq (ştamp) sənədin rəngarəngliyi adı, onun 

nömrəsi, tarixi, müəllif (sənədi nəşr edən, orqan), nəşr yeri; b) pa-

raqraflara və  bəndlərə bölünmüş, bir-birindən rəqəmlərlə  (ərəb və 

rum, eləcə də baş hərflərlə), yaxud abzaslarla; c) adresatın (orqanlar 

və  sənəddə yazılmışları icra etməyə borclu olan şəxslər), yaxud 

yerlərə göndərilmə hesabı, sənədi nəşr edən vəzifəli  şəxsin imzası 

və rəyini özündə əks etdirir. 

Frazeoloji tərcümə – 

əsasən fraza səviyyəsində realizə olu-

nan tərcümə. 

 

28

Frazeologizmlərin tərcüməsi – 

frazeologizmlərin tərcüməsi 

– 1) ekviavalentlərdən istifadə (mütləq və nisbi); 2) frazeoloji ana-

loqlardan (variantlardan) istifadə; 3) kalka yolu ilə; 4) təsviri tər-

cümə yolu ilə həyata keçirilir. Bax: həm də idiomların tərcüməsi. 

Frazeologizmlərin təsviri tərcüməsi – 

obrazlılıqdan imtina 

edərək ilkin dildəki frazeoloji vahidin sərbəst söz birləşmələrinin 

köməyi ilə verilməsi. 

 

 

G 

 

Generativ qrammatika – 

1. Müasir dilçiliyin elə bir 

istiqamətidir ki, burada linqvistik problem kimi dil strukturunun 

daxili qanunauyğunluqlarının açılması, öyrənilməsi olmaqla o 

müəyyən «mexanizm», yaxud «quruluş» kimi təqdim olunur ki, bu 

nəinki dilin təbii fəaliyyəti prosesində müşahidə olunur, həm də onu 

sünii yolla elmi təhlil üçün hərəkətə  gətirmək olur. Bunun üçün 

ilkin material almaqla bağlı, hər  şeydən öncə, doğru-düzgün cüm-

lələr (müəyyənləşdirmək, inventarlaşdırmaq) modeli tapmaq və 

onların hər biri üçün bir neçə struktur təsvir vermək lazımdır. 2. 

Dilin fəaliyyət mexanizmi üzərində dayanan və ona söykənən cüm-

lənin nüvəsindəki məhdud sayda doğru elementar deyimlərə əsasla-

nan linqvistik model. 

Genişləndirilmiş deyim – 

konkret dilin semantik-sintaktik 

modelinə uyğun  şəkildə tam (qısaldılmış, elliptik deyil) qurulmuş 

model. 

Genişlənmə – 

1. Tərcümə praktikasında ona müvafiq olan se-

mantik transformasiya. 2. Sayda, həcmdə və məzmunda artma, də-

yişmə.  

Gerçəklik situasiyası – 

real gerçəkliklə uyğunlaşan və sub-

yekt tərəfindən onun fərdi və ictimai təcrübəsi və biliklərin yığıl-

ması (zənginləşdirilməsi) kimi dərk olunan nitq əsərinin məzmunu. 

Gerçəklik situasiyasına girə bilmə  tərcüməçi üçün zəruridir, çünki 

 

29 

bunsuz translyantın orijinala adekvatlığını qarantlaşdırmaq mümkün 

deyildir. 

Gizli əlaqə – 

protomətnin olduğunu bəyan etmədən metamətn 

yaradılması, üslubi cəhətdən o mətnin idiodəyişkənliyinin artması 

ilə səciyyələnir. 

Gizli tərcümə – 

bu, orijinal mətnin müvafiq seqmentlərinin 

elə transformasiyasıdır ki, orada ekspediyent açılmır. Burada tərcü-

mənin tam realizasiyası getmir, əksinə, burada funksional olaraq 

onun həyata keçirilməməsindən, onun müvafiq ədəbi strukturun ak-

tivləşməsi məqsədi ilə qırıq-qırıqlığından istifadə olunur. 

Göndərən – 

məlumat göndərən kommunikativ akt iştirakçısı; 

yazılı tərcümə üçün tətbiq edilən məlumatı göndərən-ilkin mətn mü-

əllifi. 

 

 

H 

 

Heca kompressiyası – 

bu, məlumatın heca həcminin ixtisar 

olunması, yaxud tərcümə dilində  məlumatdakı hecanın sayının 

orijinal dilindəki məlumata nisbətən ixtisar olunması deməkdir. 

Hipermətn 

–  ənənəvi yazı  mətnindən fərqlənir. Bu anlayış  

kompüterlərin işi ilə əlaqədar yaranmışdır. Hipermətnin tərifi saytda 

(“Elektron labirint”) yerləşdirilib: “Hipermətn informasiya 

təqdimidir. O müəlliflər çoxluğunu, müəllif və oxucu funksiya-

larının silinməsini, qeyri-dəqiq sərhədlərlə  iş  və oxu yollarının 

çoxluğunu mümkün edir. Hipermətnin klassik nümunəsi Bibliyadır.   

Hipertekstuallıq – 

Hipermətnin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin 

məcmusu, informasiyaya girmənin təşkili və strukturudur.  

Həddən artıq tərcümə ölçüsü – 

bax, tərcümənin həddən ar-

tıq interpretasiyası. 

Hərbi materialların tərcümə xüsusiyyətləri – 

hərbi mate-

riallara sözün geniş  mənasında tərcüməçi-referent, hərbi-bədii ma-

terialları, «hərbi-publisistik materialları» və «hərbi-siyasi mate-

rialları», hərbi-elmi və  hərbi-texniki materialların, hərbi idarənin 

 

30

aktlarının (müxtəlif hərbi sənədləri) tərcümə edilməsi zamanı 

müraciət edir. Hərbi materiallara, adətən, elmi-texniki materialları 

və idarəçilik aktlarını, ordunun və silahlı qüvvələrin hərbi müəssi-

sələrinin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı materialları aid edirlər. Hərbi-

bədii  ədəbiyyat, hərbi publisistika və  hərbi-siyasi materiallar öz 

məqsəd istiqamətinə  və mövzusuna görə  əsasən o xassələrə bütün 

ictimai-siyasi, publisist və  bədii mətnlərə xasdır. Hərbi-bədii ma-

terialların və  hərbi-publisist materialların və siyasi istiqamətli ma-

terialların xarici dildə xüsusiyyətlərini təhlil etdikdə, hər şeydən ön-

cə, o məsələyə diqqət yetirilməlidir ki, militarist təbliğatla seçilən 

xarici  ədəbiyyat və  mətbuatın adi metod və priyomlarından, öz 

dövlətlərindəki ordunun hərbi doktrinasının tərifindən, hərb tarixi-

nin bilərəkdən təhrif olunmasından, xüsusən ikinci dünya müharibə-

sinin tarixinin təhrifindən. Bütün hərbi materiallar hər hansı digər 

materiallardan özündə  hərbi leksikanın dolğunluğu, elmi və  hərbi 

terminologiyanın geniş istifadəsi, hərbi sferada ünsiyyət üçün xa-

rakterik sabit söz birləşmələri, hərbi nomenklatura bolluğu və xü-

susi ixtisar və şərti işarələr (yalnız hərbi materiallarda istifadə edi-

lən), sintaksis nöqteyi-nəzərindən isə elliptik və klişe konstuksiyalar 

elementindən, kasad feli zaman formalarından, müxtəsər formalı de-

yimlərdən, bir cümlə daxilində çoxsaylı parallel konstruksiyalardan, 

infinitiv və feli sifətlərdən istifadə olunur. Bütün bunlar hərbi 

sferadakı ünsiyyət üçün xarakterizə olunan müəyyən funksional 

ağırlıq və  çətinliklə bağlıdır: formulalarda müxtəsərlik, aydınlıq, 

konkretlik, izahın dəqiqliyi və düzgünlüyü, fikrin şərhinin məntiqi 

ardıcıllığını, cümlənin quruluşunun mükəmməlliyini, bir fikrin digər 

fikirdən fərqləndirilməsini, veriləcək informasiyanın qavrayışının 

yüngüllüyünü təmin edir. Tərcümənin və o cümlədən xüsusi 

tərcümənin  əsas prinsipi, üsul üçün də xarakterikdir. Lakin başqa 

kommunikativ-funksional istiqamətdə  tərcümənin bu növü üçün 

xeyli spesifik xüsusiyyətlər xasdır ki, onlar xarici dilin üslubunun, 

leksikasının və qrammatikanın hərbi materialları ilə bağlıdır. Hərbi 

tərcümədə tərcümənin dəqiqliyi olduqca mühüm rol oynayır, çünki 

tərcümə olunmuş material məhz mühüm qərarların qəbul edilməsi, 

 

31 

hərbi  əməliyyatların aparılması  və s. üçün əsas ola bilər. Odur ki, 

hərbi materialların tərcüməsinin adekvatlığı nəinki materialın məz-

munun düzgün verilməsini, həm də onun struktur formasının tam 

şəkildə verilməsini, onun hissələrindəki ardıcıllığı, materialın quru-

luşunu,  şərhin ardıcıllığını  və bir sıra digər amilləri verməlidir. 

Çünki oradakı  bəzi məqamlar digər mütəxəssislər üçün lazımsız 

göründüyü halda, məhz hərbi mütəxəssis üçün böyük əhəmiyyət 

kəsb edə bilər. Məsələn, hərbi sənədlərdə göstərilən məntəqələrin 

verilməsi (ərəb rəqəmi və latın  əlifbası  hərfləri) zamanın, tarixin, 

vaxtın, koordinatların, coğrafi adların, hərbi hissələrin və onun 

bölükləri və digər məlumatlar (verilmişlər) əhəmiyyətlidir. 

Hərbi materialların tərcüməsinin üslubi xüsusiyyətləri – 

tərcümənin adekvatlığının  əldə olunması üçün ən mühüm problem 

əslin üslubunu vermək məsələsidir. Tərcümlənin üslubi aspekti 

əslində ümumi funksional-kommunikativ istiqamətinin verilməsi 

üçün leksik-qrammatik vasitələrin düzgün seçilməsini tərcümə olu-

nan dilin mövcud ədəbi dil normalarının köməyilə verməkdir. Hərbi 

materialların üslubi heç də yekcins, (həmcins) deyildir. Hərbi 

materiallar sırasında materialların şərhində iki mövcud meyl durur: 

bu ya quru rəsmi-dəftərxana dilidir ki, burada arxaik tərkib və 

konstruksiyalar, ya sadə danışıq, bəzən soyad dil ilə sonuncu 

tendensiya siravi, unter zabit heyəti üçün əsasən hərbi və hərbi-tex-

niki materiallarda qeyd olunur. Bu meyl, ilk növbədə, ümumi və 

texniki hazırlığın aşağı  səviyyəsi ilə bağlıdır, deməli, həm də bu 

quru rəsmi nizamnamə materiallarını və çətin texniki izahları hərbi 

xidmətdən olanların əsas kütləsi üçün daha populyar və aydın etmək 

üçün edilir. Elə bunun nəticəsidir ki, xeyli hərbi materiallar daim 

izahedici illüstrasiyalar, cədvəllər, sxemlər və diaqromlarla 

müşayiət olunur ki, onlar oxucuya izah edilən materialın 

mahiyyətini çatdırmağa imkan verir. Tərcüməçi bütün hallarda əslin 

materialını müvafiq materialların hərbi üslubundan istifadə etməklə, 

bəzən  əsldə ana dilində izafi obrazlılıq və familyar – danışıq və 

jarqon elementlərinin neytrallaşdırılmasına diqqət yetirilməli olur 

ki, onlar ana dili üçün qeyri-xarakterikdir. Azərbaycan dilində üslub 

 

32

izahı, Azərbaycan hərbi dilində  qəbul olunmuş müvafiq tipli ma-

terialların ruhuna uyğun olmalıdır. 

Hərfi tərcümə – 

transparant tərcümə, kalkalaşma, tərcümə 

mətninin dil və tematik səviyyədə  xətti  əvəzlənməsidir ki, burada 

orijinal və qəbuledən mətndə onların obrazlar sisteminə diqqət yeti-

rilmir. 

 

 

X 

 

Xarici (əcnəbi) sözlər lüğəti – 

1.  Əcnəbi dil mənşəli, az ya 

çox, xüsusi və onların izahını özündə əks etdirən lüğət. 2. Xarici dil 

mənşəli sözlərin siyahısını, onların izah və etimologiyasını göstərən 

lüğət. 

Xəbərdarlıq siqnalları – 

təhlükə haqqında xəbər vermək 

üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi işarələr. 

Xidməti siqnallar – 

xidməti danışıqların aparılması, çevik və 

inamlı  əlaqələrin aparılması üçün nəzərdə tutulan xüsusi siqnallar. 

Bu işarələr özündə: xidməti işarələr, köməkçi sözlər, köməkçi cüm-

lələri birləşdirir. Belə  işarələr bir, iki və üçhərfli qrup, ayrı-ayrı 

sözlər və söz birləşmələrindən ibarətdir ki, onların ardınca müəyyən 

mənalar möhkəmlənməmişdir ki, onlar daha tez-tez istifadə olunan 

göstəriş, sərəncam, sorğu və  məlumatların daha müxtəsər formada 

verilməsi üçün istifadə edilir. Xidməti siqnallar heç zaman adi fraza 

və cümlələrlə dəyişdirilib, əvəzlənmir. 

Xülasəedici əlaqə – 

mətnin «düz olmayan nitq» prinsipi üzrə 

istiqamətlənən mətnlərarası  əməliyyat, daha doğrusu, mətnin xüla-

səsi, cəmlənməsi (adaptasiya), lap kiçik ölçülü olan mətnin uyğun-

luğu və kondensasiyası, məsələn, əsərin biblioqrafik titulu.