Rafiq Manafoğlu, Nizami Tağısoy, Rüstəm Kamal

Tərcümənin redaktoru – 

tərcüməçilik kommunikasiyasının 

iştirakçısı. Tərcümə  mətninin redaktəsi – bu, onun ədəbi situasiya, 

ədəbi və dil norması, nəşriyyat tələbləri və s. baxımından aprobasi-

yasıdır. Tərcümə redaktoru tərcümə mətninin seçimində iştirak edə 

bilər. 

Tərcümənin relyativ modernləşdirilməsi – 

bütün mətnin 

yox, onun ayrı-ayrı  səviyyələrinin tematik və dil işləmələri. O, 

qəbuledicinin zövq və  tələbləri ilə müəyyənləşən orijinalın 

semantik-üslubi varlığından ortaya çıxır. 

 

147 

Tərcümənin semantik-semiotik modeli

 – ilkin və  tərcümə 

dillərindən işarə 

və strukturun qarşılıqlı korrelyasiyası 

tipologiyasını qurmuş Y.İ.Retskerin, tərcümənin semantik-semiotik 

modelini qurmuş L.S.Barxudarovun araşdırmalarında yanaşmanın 

inkişafını nəzərdə tutur. Bu modelə uyğun olaraq mətninin ümumi 

məzmununda onun ayrı-ayrı komponentləri – denotativ, 

siqnifikativ, linqvistik və praqmatik – fərqləndirilir. Alim ilk dəfə 

göstərmişdir ki, ilkin mətndən tərcümə mətninə keçərkən orijinalın 

heç də bütün məzmunu deyil, yalnız onun bu və ya digər 

komponentləri saxlanılır. L.S.Barxudarov öz həllini gözləyən 

növbəti tədqiqat problemi kimi ilkin mətnin yuxarıda adlarını 

çəkdiyimiz məzmun komponentlərinin növbəliliyi problemini irəli 

sürür. 

Tərcümənin semantik nəzəriyyəsi – 

orijinal və  tərcümə 

mətnlərinin məna baxımdan iki mətnin məzmununun ekvivalentliyi-

nin öyrənilməsinə əsaslanır. 

Tərcümənin semiotik aspekti – 

tərcüməçilik prosesinin işarə 

xarakteri. Tərcümə – ikinci fəallıqla  şərtlənən orijinal müəllifinin 

ədəbi fəaliyyətinə münasibətin metaişarəsidir. 

Tərcümənin sosiologiyası 

– ictimai kontekst aspektində  tər-

cümənin funksiyasını yerinə yetirməsi və genezisin tədqiqi. Tərcü-

mə sosiologiyanı ictimai kommunikasiya aspektində maraqlandırır. 

O, tərcüməni ictimai və mədəni şüurun fakiı kimi nəzərdən keçirir 

(nəşr siyasəti, mədəni münasibətlər və s.). 

Tərcümədə strukturalist metod – 

çex alimi İrji Levıy 

tərəfindən təklif olunmuşdur. Tərcümənin bir sıra problemlərinin 

həllində dünya linqvistikasının XX əsrin 20-30-cu illərində aparıcı 

istiqamətlərindən biri olan «Praqa linqvistik dərnəyi»nin metodoloji 

prinsiplərinə söykərmişdir. Müəllif dillərarası transformasiyanın üç 

fazasını  fərqləndirir: orijinalın dərki, onun interpretasiyası  (şərhi), 

onun yendən ifadəsi. Tərcümə  fəaliyyətinin  əsas məqsədi kimi – 

onu dərk,  əsli qoruyub saxlamaq, əsli (informasiyanı) verə 

bilməkdir. Prototipi olmayanı yeni əsər yaratmaq yox, yenidən 

yaratmaqdır. Tərcümə prosesində bir dilin materialları digər dilin 

 

148

materialı ilə  əvəzlənir, deməli,  əslində  tərcüməçi bütün bədii 

əsərləri yenidən özü ana dilində yaradır və beləliklə, dil sahəsində 

tərcümə əsl orijinal yaradıcılıqdır. Ona görə də burada iki normanın 

mövcudluğu haqqında danışmaq olar: yenidən yaratma norması və 

bədiilik norması (gözəllik meyarı), onlar arasındakı konkret 

münasibət tərcümə edilən mətnin xüsusiyyətindən asılı olacaq. 

Buradan müəllifin məqsəd ustanovkası doğur – yəni o, burada 

tərcümə priyomunu ilkin və ikinci mətnlərin funksional uyğunluğu 

istiqamətində  nəzərdən keçirir (məhz dilin funksional tərəfinə bö-

yük diqqət yetirilməsi «Praqa linqvistik dərnəyi»nin mühüm cəhəti 

olmuşdur). 

Tərcümənin strukturu – 

tərcümədə real mövcud olan məna 

münasibətlərinin müəyyən tərzdə təşkil olunmuş, sxemləşmiş ifadə-

si nəzərdə tutulur. 

Tərcümənin subinterpretasiyası – 

tərcümə  mətninin qurul-

duğu zaman qismən realizə olunmuş ölçüsüdür ki, bu zaman orijinal 

mətnin bütün səviyyələrində üslubi yenidən kodlaşdırma getmir. 

Burada, mətnin daha da dərinləşdirilmiş aspektinə diqqət yetirilmir, 

yəni mətn səthi interpretasiya olunur. 

Tərcümənin təkrarlanması – 

müvafiq xarici dildə  və 

müvafiq ədəbiyyatda realizə olunmuş orijinala münasibətdə tərcümə 

variantları. Tərcümənin təkrarlanması dilin inkişafındakı 

dəyişikliklərlə, üslublar fərqi ilə, metakommunikativ kontekst dəyi-

şilmələri, müəyyən dövrdə olan estetik tələb və zövqlərin və s. in-

kişafı ilə bağlıdır. Əgər qəbul edən mühitin tələbləri mövcuddursa, 

yeni nəsil və ədəbi məktəb və istiqamətlərin dəyişilməsi bunu tələb 

edirsə, bu zaman orijinal əsər yenidən tərcümə olunur. Bəzi hallarda 

isə  tərcümənin təkrarlanması heç də  ədəbi-zövq motivləri ilə yox, 

həm də zahiri səbəblərlə (məsələn, kommersiya maraqları ilə) bağlı 

olur. Belə  tərcümələr seriyasını invariantların üslubi dağınıqlığı 

xarakterizə edir ki, onun köməyilə  ədəbi-tarixi fenomeni obyektiv 

tədqiq etmək olar. 

Tərcümənin tərtibatı – 

tərcümə  mətninin yaranması. 

Tərcümənin tərtib olunması şifahi və yazılı ola bilər. 

 

149 

Tərcümənin ümumi nəzəriyyəsi – 

1. Tərcümə universaliləri 

ilə məşğul olan və tərcümə haqqında əsaslı əhəmiyyətə malik olan 

və tərcümənin əsas problemlərini özündə birləşdirən tərcüməşünas-

lıq bölməsi. Bu planda (mənada) tərcümənin ümumi nəzəriyyəsi 

linqvistikadan sonra gəlir. Lakin linqvistik universalilər bütün dün-

ya dillərində olduğunun mahiyyətidirsə, tərcümə universaliləri 

tərcümənin bütün növ və formalarına xasdır. 2. Tərcümə fəaliyyəti-

nin və mətnin yaranması və tərcümənin nəzəri modelinin formalaş-

masının mahiyyətini açır. 3. Hər hansı ikidillik kommunikasiyanın 

xüsusiyyətinin mahiyyəti haqqında elmi konsepsiya. 4. Bu və ya 

digər konkret dillərin qarşılıqlı münasibətləri ilə müəyyən olunan 

janrı spesifikasından, onun həyata keçirilməsi  şəraitindən və 

xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq tərcümənin ümumi qanunauy-

ğunluqlarını nəzərdən keçirir. 5. Tərcümənin təsviri ilə bağlı anlayış 

aparatı yaradır, onun akt xüsusiyyətlərini açır və bununla xüsusi tər-

cümə nəzəriyyəsinin qurulması üçün konseptual baza yaradır. Tər-

cümə  nəzəriyyəsi digər dil və qeyri-dil sahələri ilə  əlaqələrə ma-

likdir. 6. Müqayisəli dilçilik, psixolinqvistika, sosiolinqvistika və 

linqvistik coğrafiya ilə sıx əlaqələrə malik olması əsasında linqvis-

tik problemlər fənlərarası istiqamətdir. Bu nəzəriyyə dildaxili çər-

çivələrdə formal-struktur təhlildə qapanıb qalmayan dil və qeyri-dil 

fənləri ilə  sıx kontakt şəraitində inkişaf edən dillərin qarşılıqlı 

əlaqəsini və  təsirini öyrənən tətbiqi dilçiliyin mühüm sahəsidir. 7. 

Kontakta daxil olan dillərin, tərcümənin realizasiya, mətnin janr 

xarakterindən və s. asılı olmadan tərcümə prosesini öyrənir. Onun 

vəzifəsi tərcümənin hər bir konkret aktında təkrar olunan daha çox 

amilləri birləşdirən tərcümə modelinin qurulmasıdır. Tərcümənin 

ümumi nəzəriyyəsi tərcümə universalilərini tədqiq edir. 8. Müxtəlif 

strukturlu dillərin köməyi, iştirakı və tədqiqatçının elmi refleksiyası 

çoxsaylı  tərcümə faktları  əsasında konkret qoşa dilə aid olmada 

tərcümə prosesinin daha ümumi xüsusiyyətlərini, prinsiplərini və 

qanunauyğunlarını  təhlilə  cəlb edir. 9. İkidilli kommunikasiyanın 

mahiyyəti və xüsusiyyətləri haqqında elmi konsepsiya. 

 

150

Tərcümənin üslubi aspekti – 

tərcümənin üslubi aspekti onun 

leksik-qrammatik vasitələrindən  əslin ümumi funksional kom-

munikativ istiqamətlərə uyğun olaraq və tərcümə olunan dildə möv-

cud olan dil normalarını nəzərə almağı mühüm hesab edir. 

Tərcümə variantları – 

eyni orijinalın müxtəlif tərcümələri 

olan mətnlər (Tərcümənin təkrarlanması). 

Tərcümənin yığcamlığı – 

tərcümə olunan mətndə çoxsözlü-

yün olmaması, mətnin lakonik forması ilə səciyyələnən tərcümənin 

keyfiyyət göstəricisi. 

Tərcüməşünaslıq (1) 

– 1. Tərcümə tarixini, onun ümumi və 

fərdi nəzəri əsaslarını, tərcümə prosesinin texnika və metodikasını, 

ikidilli nitq şəraitində tərcümə vərdiş və bacarıqların nitq fəaliyyə-

tində mürəkkəb növü, mətnin tərcümə prosesində elm kimi öyrənil-

məsi, daha doğrusu, elə bir situasiyadır ki, burada nitq-dil ünsiyyəti 

(kommunikasiyası) prosesində iki dilin vasitələrinin (iki dil sistemi 

kodlarının) iştirakı  nəzərdə tutulur. 2. Nitq fəaliyyəti növünü öy-

rənən tərcümə haqqında elmdir ki, bu prosesdə digər dildə verilmiş 

nitq əsəri (mətn) onun tam hüquqlu əvəzedicisi kimi çıxış etməlidir. 

Tərcüməşünaslıq (2) – 

tərcümə haqqında olan elmlərdən 

birinin adı, bax; tərcüməşünaslıq. 

Tərcüməyə daxil edilmiş, nişanlanmamış dil vahidi – 

Bax: 

maşın dövrəsi. 

Tərcüməyə diaxronik baxış nöqtəsi – 

ədəbi proseslə 

tərcümənin yerinin sistemli müəyyənləşməsi. Tərcümənin yerinin 

sistemli müəyyənləşməsi dedikdə  tərcümənin orijinalla münasibət-

lərini, milli ədəbiyyat  əsərlərinə, eləcə  də bu əsərlərin digər tərcü-

mələrinə münasibətini başa düşməliyik. Diaxronik proyeksiyada 

sistemli münasibət ədəbi prosesdə tərcümənin, dəyərini artırır (bax, 

tərcümə tarixi). 

Tərcüməyə  gəlməyən söz oyunu – 

tərcümə dilində birbaşa 

ekvivalenti olmayan sözlər oyunu. Buna kalambur da deyilir (müəl-

lif). 

Təsadüfi ekvivalentsiz sözlər – 

bu sözlər orijinal dildə pred-

met və hadisələri, həm də tərcümə dili daşıyıcılarının praktik təcrü-

 

151 

bəsində olan predmet və hadisələri bildirməsinə baxmayaraq, tər-

cümə dilində hansı səbəb üzündənsə bu predmet və hadisələrin adı-

nın (bəzən izah oluna bilməyəcəyi) olmamasıdır. 

Təsirin  ədəbi sistemi – 

metakommunikativ sistem, onun 

funksiyası oxucuya orijinalı əvəz etməsi (orijinalla ikinci manipul-

yasiyası), o mətnin qavranılması üçün instruksiya (qaydalar) ver-

mək və əsərin uğurlu reytinqini təmin etmək üçün inanılmış strate-

giya yaradılması. 

Təsnifatın ilkin mövqeyi – 

bədii tərcümənin üslubi vəhdət 

elementidir. Təsnifat ölçüsü – onların intensivliyik dərəcəsinə uy-

ğun olaraq üslubi dəyişmələrin identikliyidir. 

Təsvir – 

monoloji müəllif nitqinin ən çox yayılmış kompo-

nentlərindən biri. Məntiqi planda predmet və hadisəni təsvir etmək - 

onun əlamətlərini sadalamaq deməkdir. Təhkiyənin inkişafını quran 

statistik təsvir qeyd olunur və dinamik təsvir adətən həcminə görə o 

qədər də böyük olmasa da, hadisələrə qoşularkən təhkiyəni heç də 

dayandırıb saxlamır. Müqayisə et: hekayə, təhkiyə. 

Təsviri annotasiya – bax

: annotasiya. 

Təsviri priyom – 

mövcud anlayışın başqa dilin vasitələri ilə 

təsvirini verən tərcümə priyomu. Bu priyoma dildə müvafiq 

nominasiya, yaxud tərcüməçiyə  nəsə  məlum olmayanda müraciət 

olunur. 

Təsviri tərcümə – 

1.  Ən çətin  şəraitdə  tərcüməçiyə kömək 

edən daha mühüm universal priyom. O müxtəlif səbəblər - sosial, 

coğrafi, yaxud milli xüsusiyyətli müvafiq anlayışlar tərcümədə 

mövcud olmadığı hallarda daha zəruridir. Bu priyomun özünün də 

çatışmazlıqları az deyildir. Onlardan başlıcası ondan ibarətdir ki, 

bəzi təsvirlər olduqca şişirdilmiş  şəkildə verilir və sanki tərcümə 

mətnində kənar cisim təsiri bağışlayır. Bax: həm də təsviri priyom. 

2. Digər dildəki vasitələrlə qeyd olunmuş (işarələnmiş) anlayışın 

təsvirini verən tərcümə priyomu. Bu priyoma tərcümə dilində mü-

vafiq nominasiyalar olmadıqda daha çox müraciət edirlər. 3.Məz-

munun (mənanın) digər formada və digər sözlərlə ifadə olunması. 4. 

Söz birləşmələrinin köməyi ilə ilkin vahidlərin mənasının açılma-

 

152

sını ekvivalentsiz leksika ilə vermə üsulu. 5. Tərcümə olunan mət-

nin məna və məzmununu sərbəst şəkildə verən tərcümə. 

Tətbiqi dilçilik – 

praktik vəzifələrin həm linqvistin, həm də 

informasiya axtarışının – maşın tərcüməsi, terminologiya, 

linqvodidaktika, informasiya problemləri kimi digər sahələrin 

linqvistik- nəzəri tətbiqi. 

Tətbiqi linqvistika – 

maşın tərcüməsi, avtomatlaşdırılmış 

informasiya axtarışı  və s. kimi müasir praktik spesifik vəzifələrin 

əsasını öyrənən dilçilik sahəsi. Bax: həm də tətbiqi dilçilik. 

Tətbiqi tərcümə nəzəriyyəsi – 

tətbiqi tərcümə nəzəriyyəsinin 

predmet sahəsinə  aşağıdakı  vəzifələr daxildir: 1) ilkin mətnin 

tərcümə dilinə çevrildiyi zaman ortaya çıxan tərcüməçilik 

çətinliklərinin təsnifatı; 2) tərcümə elmində linqvistik və psixoloji 

cəhətdən  əsaslandırılmış  işləmə formaları; 3) bütün relevant dil 

hadisələrini, səhvlər təhlilini (həm də  tərcümənin tənqidi üçün 

öncədən nəzərdə tutulmuş) tam əhatə edən səmərəli işləmələr; 4) 

tərcümə  tənqidi üçün nəzəri və metodik cəhətdən  əsaslandırılmış 

təsviri, interpretasiya və dəyər prosedurlar. Bu vəzifələrin birinci və 

ikincisi prospektiv, üçüncü və dördüncü isə  tətbiqi tərcümə 

nəzəriyyəsinin retrospektiv aspektləridir. 

TLA – bax: 

təlimverici linqvistik avtomat. 

Törədici model – 

Burada dilin qanunlarına müvafiq deyimin 

strukturunu təmin etmək imkanı verilməklə bir sıra qaydaların 

saxlanılması təmin edilir və qeyri-dürüst deyimlərə yol verilmir. 

Törəmə qrammatika – 

1. Cümlələrin düzəlməsi qaydalarına 

söykənən qrammatik modelin ümumi adı. 2. N.Xomskinin generativ 

transformasiya qrammatikasını göstərmək üçün sinonim.   

Törəmə  rəmz – 

hərfi, yaxud assosiativ rəmzlər  əsasında 

alınmış xüsusi rəmz. 

Transformasiya qaydaları – 

nüvə  və törəmə modellərin - 

onun qarşılıqlı əsasını təşkil edənlərin konstatasiya münasibətləri. 

Transformasiya metodu – 

məna təhlili metodundan eləsidir 

ki (ardıcıl tərcümədə yazılış sistemində istifadə olunur), bu zaman 

açar informasiyanı özündə əks etdirərkən bir neçə söz daha uyğun, 

 

153 

məsələn, işgüzar dairə nümayəndələri- biznesmen kimi sözlə  əvəz 

edilir. 

Transformasiyalar metodu – 

mətnin leksik, sintaktik və 

semantik cəhətdən dəyişdirilməsi. 

 

 

U 

 

Universal tərcümə – 

tərcümə prosesinin dərk olunmasına yö-

nəlmiş (A.Lüdskanov) ümumi anlayış  və  tərcümə tipləri arasında 

onların üslubi əlamətlərinə və məqsədlərinə görə fərqlərin fiksasiya-

sına (xüsusi, sakral, şifahi, yazılı  tərcümə  və s.) deyilir. Tərcümə-

çilik fəaliyyətinin ümumi xarakteri, ümumiyyətlə, tərcümə haqqında 

inteqral elmin köməyi ilə tədqiq olunur. 

Uyğunlaşdırma – 

hər hansı bir şeyin (mətnin) məzmununun 

digər formada şərhi. Müqayisə et: nağıl. 

Uyğunluq – 

bax: leksik uyğunluq. 

Uyğunluq – 

1. Tərcümə haqqında elmin əsas kateqoriyaların-

dan biri. Tərcümədə mütləq uyğunluq ilkin mətnlə tərcümə  mətni-

nin formal, semantik və informativ komponentlərinin üst-üstə düş-

məsi ilə ifadə olunmalıdır ki, bu da faktiki mümkün deyildir. Tərcü-

mədə uyğunluq kateqoriyası əsasən «hərfi tərcümə – sərbəst tərcü-

mə» zamanı özünü göstərir. 2. İlkin mətnin tərcümə vahidinin 

variantlarından biri. 3. Tərcümə dilindəki ilkin dildə ifadə planın 

bir, yaxud bir neçə vahididir ki, ilkin dildə ifadə planının müəyyən 

vahidinin məzmunun verilməsi üçün mütəmadi istifadə olunan vahi-

didir. Müqayisə et: kontekstual əvəzləmə. 4. Uzlaşma, eynilik ifadə 

edən münasibət. 5. Digər verilmiş kontekstdə funksional baxımdan 

müvafiq olan bir dilin elementi. 

Uyğunluq - uzlaşma lüğəti 

– leksik uzlaşma üzrə materialı 

özündə birləşdirən lüğət. 

Uyğunsuzluq – 

1. Uyğunsuzluq dedikdə biz tərcümədə veril-

məmiş, yaxud əlavə edilmiş informasiyanı başa düşməliyik ki, o 

ilkin mətndə ya nitq axınında ayrılmış hansı hissəninsə  tərcümə 

 

154

edilməməsi, ya da tərcümə olunmuş mətndə əlavə edilmiş nitqin bir 

hissəsidir. 2. Bu, ilkin, yaxud tərcümə mətninin hansısa hissəsində 

verilməmiş, yaxud əlavə edilmiş informasiyanın hissələridir. 

Uzlaşmanı  sınama – 

tərcümə prosesi mərhələlərindən biri 

olub bir neçə variantdan tərcümə olunan dilin normalarına müvafiq 

əsas «açar» sözün ardıcıl seçilməsi. 

 

 

Ü 

 

Ümumi birdilli lüğət 

– eyni dildə sözlərin, anlayışların və 

predmetlərin mənasını  təriflərin, təsvirlərin, nümunələrin və eləcə 

də sinonimlərin və antonimlərin köməyi ilə izah edən lüğət. 

Ümumi ensiklopediya 

– məqalələr, çertyojlar, şəkillər, cəd-

vəllər və s. təmin olunmuş sosial-iqtisadi elmlər, təbiətşünaslıq və 

texnika üzrə biliklərin sistemləşdirilmiş külliyatı, oxucunu düzgün 

istiqamətləndirən və elmi cəhətdən maraqlandıran məsələlərlə bağlı 

daha hərtərəfli informasiya mənbələrinə yönəldən xüsusi ədəbiyyat 

siyahısı. 

Ümumi ikidilli lüğət – 

müəyyən qaydada düzülmüş müvafiq 

(adətən əlifba üzrə) tərcümə və (yaxud) digər dildə (müəyyən kon-

tekstdə mümkün ekvivalentlərinin) sözlərin şərhi. 

Ümumi referat – 

bir neçə mənbəyə görə bütün material haq-

qında tam təsəvvür yaratmaq məqsədinə istiqamətlənmiş referat. 

Belə referatda əhatə olunan mənbələrin (yalnız verilmiş mövzuya 

görə) məzmunu referatın tam şəkildə əsli (orijinalı) əvəz etməsi ilə 

bağlı orada əksini tapacaq hər nə varsa, daha tam şəkildə sistemləş-

dirilməli və ümumiləşdirilməlidir. 

Ümumi semantik komponent 

– çoxmənalı söz, yaxud 

müxtəlif sözlərin mənasında iştirak edən eyni semantik komponent. 

Ümumi slenq – 

emosiosnal-espressiv kolorit ifadəni 

səciyyələndirən danışıq leksikası. 

Ümumi tezlik lüğəti – 

dilin bütün sferalarında eyni dərəcədə 

çox və ya daha az işlək olan leksika. 

 

155 

Ünsiyyət – 

intellektual və emosional informasiya mübadiləsi-

nə qoşulmuş insanların qarşılıqlı verbal durumu. 

Üslub – 

1.Dil vasitələrindən məqsədyönlü istifadə, seçim. 2. 

İşlədilmə priyomlarının cəmi, bu sahədə  işlənmə vasitələrinin se-

çimi. 3. Hər hansı yazıçı, əsər, janr üçün xarakterik olan priyomların 

cəmi. 4. Ekspressiv üslubi rəng prinsipinə görə dil vasitələrinin se-

çimi. 5. Nitqin söz istifadəsi normaları  və sintaksisə uyğun olaraq 

quruluşu (qurulması). 

Üslubi kod – 

mətnin üslubi strukturunun qenerasiyası üçün 

nəzərdə tutulmuş  təsviri vasitələr sistemi üslubi kod yaradır,  əsas 

üslubi xüsusiyyətləri və  mətndə onların struktur təşkili qaydaları 

cəmini birləşdirir. 

Üslubi modifikasiya – 

eyni funksional üsluba öz elementləri 

ilə birgə digər üsluba aid olan deyim elementlərinin tərcümə 

prosesində dəyişdirilməsi. 

Üslubi çalar – 

linqvistik vasitənin ekspressiv nailiyyətidir ki, 

onun əsas, yaxud predmet-məntiqi mənasına əlavə olunur. 

Üslubi sinonimiya – 

bax: modulyasiya. 

Üslubi sinonimlər – 

1. Yalnız üslubi cəhətdən seçilən sino-

nimlər. 2. Məna etibarı ilə üst-üstə düşən, lakin istənilən fərqli nitq 

üslubuna məxsusluğu ilə, istifadə  dərəcəsi, ekspressiv çaları  və s. 

üst-üstə düşür. 

Üslubi transformasiyalar – 

mətnin üslubunun üslubi məna-

sının tərcümədə eyni effekti yenidən yaratmaq məqsədi ilə verilmə-

si, daha doğrusu, oxucuda analoji reaksiya yaratmaq, tərcüməçi 

bunu əldə etmək üçün daha tez-tez əvəzləmə və kompensasiya pri-

yomlarından istifadə etməklə tamamilə digər dil vasitələrinə mü-

raciət və onlardan istifadə edir. 

Üslubi transpozisiya – 

üslubi nöqteyi-nəzərdən rəngli vahid-

lərin onun üçün qeyri-adi üslubi kontentdə istifadə olunması. 

 

 

V 

 

 

156

Verilməyən informasiya – 

uyğunsuzluq nəzəriyyəsində in-

formasiyadır – tərcümədə  mətnlərin müqayisəli şəkildə öyrənilmə-

sində ortaya çıxır ki, məhz məlumatlar ilkin mətndə verilmiş olduğu 

halda, tərcümə mətnində öz əksini tapmır. 

Vərəqdən sinxron tərcümə – 

sinxron tərcümə növlərindən 

biri. Bu tərcümə növündə tərcüməçi natiq nitqinin gedişatında ilkin 

mətndən kənara çıxırsa zəruri düzəlişlər edərək çıxışını yazılı mətnə 

tərcümə edir. 

Vərəqdən tərcümə – 

ilkin yazılı mətnlərin eyni zamanda göz 

qavrayışı vasitəsi ilə (vizual) həyata keçirilən şifahi tərcümə. 

 

 

Y 

 

Yaddaş – 

ətraf mühitlə qarşılıqlı  əlaqə  və  təsir nəticəsində 

informasiya fəaliyyətinin ardıcıl olaraq saxlanılması  və istifadə 

olunması ilə bağlı ümumfunksional mexanizm. Fizioloji planda bir 

neçə şərti-reflektor, obrazlı, söz-məntiqi və emosional yaddaş fərq-

ləndirilir. Yaddaşı  həm də informasiya reseptorları baxımından da 

təsnif edirlər. Burada görmə, eşitmə, tanbil, motor və digər yaddaş 

növləri fərqləndirilir. Zaman parametrlərinə müvafiq olaraq – 

qavrayışın ani uzunluğu (0,1 sm), bilavasitə yaddaş (1 sm-10 sm-

dək) və uzunmüddətli yaddaş vardır ki, o müəyyən obyektlə bağlı 

deyildir. Bilavasitə yaddaş fəaliyyətə qoşulanın operativi olur. Onun 

həcmi bu və ya digər simvolla ifadə olunan informasiya vahidinin 

sayından asılıdır.  

Yalançı beynəlmiləlçilik – 

yalançı beynəlmiləlçilik leksikası 

o sözlərə deyilir ki, hər hansı konkret dildə beynəlxalq morfemdən 

yaranmış  və onun hüdudlarından (digər dillər tərəfindən götürülüb 

qəbul edilməmiş) kənara çıxmamışdır. Onlara, hər şeydən əvvəl, - çı 

şəkilçisinin köməyilə - reqbiçı, akvalanqçı, skandalçı və s. yaranmış 

çoxsaylı sözləri aid etmək olar. Onlardan əksəriyyəti dilimizə özgə 

dillərdən keçmişdir. Bu, məsələn, çoxsaylı mürəkkəb və mürəkkəb 

 

157 

qısaldılmış sözlərə – maqnitola (maqnitofon + radiola), kermet 

(keramika + metall), çepmet (çyornı + metal) aiddir.