Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

Orgariznrda arrinokislotalarning o'zgarishi.
209

---

NUKLEOPROTEIDLAR ALMASHINUVI
Nukleoproteidlar hujayralar protoplazmasi va yadrosining tarkibiga 
kirib, oqsillar sintezida katta rol o‘ynaydi. Jigar, me’da osti bezi, 
qalqonsimon bez va boshqa organlaming hujayralari nukleoproteidlarga 
ayniqsa boy.
Organizmda nukleoproteidlaming parchalanishi natijasida oddiy 
oqsillar-protaminlar, gistonlar bilan birga nuklein kislotalar ham hosil 
bo‘ladi. Nuklein kislotalar fosfat kislota, pentozalar va purin yoki 
pirimidin asoslaridan tashkil topadi. Nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi 
pentozalar alfa-dezoksiriboza va alfa-ribozadir. Shuning uchun ham 
nuklein kislotalaming ikki vakili dezoksiribonuklein kislota (DNK) va 
ribonuklein kislota (RNK) lar farqlanadi. DNK va RNK organizm irsiy 
belgilarining nasldan-naslga o‘tishida katta ahamiyatga ega. Iste’mol 
qilinayotgan ozuqalardagi nuklein kislotalar ovqat hazm qilish yo‘lida 
oddiyroq tarkibiy qismlari -nukleotidlargacha parchalanadi. So‘ngra qonga 
so'rilib organizmning barcha hujayralariga yetib boradi. U yerda 
nukleotidlar hujayra nukleoproteidlarini sintezlanishi va ayrim jarayon­
laming aktivlanishi uchun sarflanadi. Nukleoproteidlaming prostetik 
guruhlari tarkibiga kiruvchi purin asoslari (adenin, guanin, ksantin, 
gipoksantin)ning oksidlanishi oqibatida siydik kislotasi, pirimidin asoslari 
parchalanganda esa mochevina hosil bo‘lib, buyrak orqali chiqariladi.
Azot muvozanati. Aminokislotalardan tashkil topgan oqsillar-bular 
hayotiy jarayonlarga xos bo‘lgan asosiy birikmalardir. Ana shu sababli 
ham oqsillar almashinuvini va uning parchalanish mahsulotlarini hisobga 
olish muhim ahamiyatga ega.
Oqsillar tarkibida odatda o‘rtacha 16 % massasini tashkil qiluvchi 
azot saqlanadi. Shu sababli, oqsillar tarkibida organizmga tushgan 
azotning miqdorini hisoblab va siydik, najas hamda ter tarkibidagi ajralgan 
azotning miqdorini hisoblab organizmdagi oqsil yoki azot muvozanatini 
aniqlash mumkin.
Ter tarkibida odatda azotning miqdori juda kam, shu sababli ham 
terda azotni miqdorini aniqlash uchun tahlil qilinmaydi. Oziqlar bilan 
organizmga tushgan azotni, siydik, najas tarkibida ajralgan azotlami 6,25 
(16 %) koeffisiyentga ko‘paytiriladi. Shundan so‘ng birinehi yig‘indidan, 
ikkinchi yig'indi olib tashlanganidan keyin, natijada organizmga tushgan 
va hazmlangan miqdorini aniqlash imkonini beradi.
Organizmga oziqlar bilan tushgan azotning miqdori siydik va najas 
tarkibida ajralgan azotni miqdoriga teng bo‘lsa, ya’ni dezaminlanish 
paytida hosil bo‘lgan azotni miqdoriga teng bo‘lsa, bunga azot tengligi
210

---

yoki muvozanati deyiladi. Odatda azot muvozanati sog‘lom voyaga yetgan 
organizmlarga xos bo‘lgan xususiyatdir.
Agarda organizmga tushgan azotning miqdori organizmdan 
chiqarilayotgan azotning miqdoridan ko‘p bo‘lsa bu paytda musbat azot 
muvozanati kuzatiladi, ya’ni organizmga kirgan azotlar miqdori 
parchalangan miqdordan kattadir. Musbat azot muvozanati sog‘lom 
o ‘sayotgan yoki kasallikdan turgan organizmga xosdir.
Organizmga ozuqalar bilan tushayotgan azotning miqdori ortganda, 
aynan siydik tarkibida ajralayotgan azot miqdori ham ortadi.
Nihoyat organizmga tushayotgan azotning miqdori organizmdan 
chiqayotgan azot miqdoridan kam bo‘Isa bu paytda manfiy azot muvo­
zanati kuzatiladi, bunda azotning parchalanishi uning sintezlanishidan 
yuqori bo‘ladi, ya’ni organizmda oqsillaming parchalanishi kuchli bo‘ladi. 
Bu holat oqsilga taqchillik kuzatilganida yoki organ va to‘qimalarda kuchli 
oqsil parchalanishini chaqiruvchi kuchli ionlantimvchi nurlanish dozasi 
ortganda kuzatiladi.
Oqsil optimumi muammosi. Organizmda faqat uglevodlar bilan 
oziqlangan paytda parchalanayotgan oqsillaming о‘mini to‘ldirish uchun 
zarur bo‘lgan oziqlar bilan tushayotgan oqsillaming eng kam miqdoriga 
yeyilish koeffiyenti deb yuritiladi. Voyaga yetgan sog‘lom odamlarda bu 
koeffisiyentning o'lchami bir kecha-kunduzda 30 g ni tashkil etadi.
Yog'lar va"uglevodlar plastik maqsadlar uchun kerak bo‘lgan mini- 
mumdan yuqori darajada oqsillaming sarflanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni 
ular minimumdan yuqori oqsillaming parchalanishi uchun kerak bo‘lgan 
energiyani ajratadi. Mo'tadil oziqlangan paytda uglevodlar to‘liq ochlik 
paytidagidan oqsillaming parchalanishini 3-3,5 barobar kamaytiradi.
Tirik vazni 70 kg bo‘lgan voyaga yetgan odamlar aralash oziqalar 
iste’mol qilganida uglevodlar va yog‘laming miqdori yetarlicha bo‘lganida 
bir kecha-kunduzlik oqsilning normasi 105 g ni tashkil etadi.
Organizmning mo‘tadil hayot faoliyati va o‘sishini to‘lig‘icha 
ta’minlydigan oqsil miqdoriga oqsil minimumi deyiladi va bu minimum 
odamlar yengil ish bajarganida 100-125 g oqsilga teng bo‘lsa, agar ish 
bajarganida - 165 g va juda og‘ir ish bajarganida esa 220-230 g ga teng 
bo‘ladi.
Bir kecha-kunduzda iste’mol qilinadigan oqsilning miqdori iste’mol 
qilinadigan oziqlar umumiy massasining 17 % ni, energiya bo‘yicha esa 20 
% ni tashkil qilishi shart.
211

---

T o la qiymatli va to‘la qiymatli boimagan oqsillar. Oziqlar bilan 
tushayotgan oqsillar odatda ikki: biologik jihatdan to‘la qiymatli va 
biologik jihatdan to‘la qiymatli boimagan oqsillarga bo‘linadi.
Hayvonlar organizmi oqsillarining sintezlanishi uchun zarur bo‘lgan 
barcha aminokislotalarni saqlovchi oqsillar biologik jihatdan to‘la qiymatli 
oqsillar deb ataladi. To‘la qiymatli oqsillar tarkibiga organizmning o‘sishi 
va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan barcha almashtirib bo‘lmaydigan 
aminokislotalar kiradi. Bu aminokislotalardan boshqa aminokislotalar, 
gormonlar va boshqa hayotiy zarur moddalar hosil bo‘ladi. Masalan, 
fenilalanindan tirozin hosil bo‘lsa, tirozinni o‘zgarishidan - tiroksin va 
adrenalin gormonlari, gistidindan esa gistamin hosil bo‘ladi. Metionin esa 
qalqonsimon bez garmonlari hosil bo‘lishida ishtirok etadi hamda xolin, 
sitsiyen va glyutationlami hosil bo‘lishi uchun zarur komponentdir. 
Metionin oksidlanish-tiklanish jarayonlari uchun azot almashinuvi, yog‘- 
laming o‘zlashtirilishi, bosh miyaning mo‘tadil faoliyatlari uchun zarurdir. 
Lizin qon hosil bolishida ishtirok etadi, organizmning o‘sishini ta’min 
etadi. Triptofan ham organizmni o‘sishi uchun zarur bo‘lish bilan birga 
serotinin, vitamin PP lami hosil bolishida, to‘qimalar sintezida ishtirok 
etadi. Lizin, sistien va valin yurak faoliyatini qo‘zg‘aydi. Oziqalar tarki­
bida sistien kam miqdorda bo‘lsa junlaming o'sishi to‘xtab qoladi, qonda 
qandning miqdori ortadi.
Hayvonlar organizmida sintezlanishi mumkin boimagan aminokislo­
talardan bittaginasi yetishmagan oqsillar biologik to la qiymatsiz oqsillar 
deyiladi.
Oqsillaming biologik qiymati ozuqalar tarkibidagi 100 g oqsildan 
hosil boiishi mumkin boigan organizmning oqsili bilan oichanadi.
Go‘sht, sut va tuxumlar tarkibidagi hayvonot dunyosi oqsillari 
biologik jihatdan to la qimmatli hisoblanadi (70-95 %). 0 ‘simlik dunyosi 
oqsillari esa ancha past biologik qimmatga ega, masalan, qora (ij annoy) 
non, makka jo ‘xori (60 %) kartoshka, achitqilar (64 %) qimmatga 
egadirlar.
Hayvonot dunyosi oqsili-jelatina tarkibida triptofan va tirozinni 
saqlamaganligi sababli, to la qimmatsiz oqsil hisoblanadi. Bo‘g ‘doy va 
arpada juda kam miqdorda lizin va triptofan saqlanadi.
Ayrim aminokislotalar bir-birini almashtirishi mumkin, masalan 
fenilalanin tirozinni almashtira oladi.
Bir necha aminokislotalari yetishmaydigan ikkita to la qimmatsiz 
oqsillar birgalikda hayvonlami to la qimmatli oqsillar bilan oziqlanishini 
ta’min etadi.
212

---

Oqsillar sintezlanishida jigarnning roli. Jigarda qon plazmasi 
tarkibida saqlanuvchi oqsillar: albuminlar, globulinlar (gamma globulin 
mustasno) fibrinogen, nuklein kislotalar va ko‘plab fermentlar jigarda 
sintezlanadi, lekin ulaming ayrimlari faqatgina jigarda, masalan 
mochevinani hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi fermentlar jigardan boshqa 
joyda sintezlanmaydi.
Organizmda sintezlanadigan oqsillar organlar, to‘qi malar va 
hujayralar, fermentlar va gormonlar tarkibiga (plastik ahamiyati) kiradi, 
lekin organizm tomonidan boshqa bir oqsilli birikma shaklida zahira holda 
saqlanmaydi. Shu sababli, faqatgina, plastik ahamiyatga ega bo‘lmagan 
oqsillargina fermentlar ishtirokida dezaminlanadi, - ya’ni turli azotli 
mahsulotlarga parchalanib energiya ajratadi. Jigar oqsillarining yarim 
parchalanish davri o‘rtacha 
10
kunga teng.
Turli sharoitlarda oqsilli oziqlanish. Parchalanmagan oqsillaming 
organizm tomonidan o‘zlashtirilishi faqatgina ovqat hazmi kanali orqali 
bajariladi. Ovqat hazmi kanalidan boshqa qismga kiritilgan oqsillar -
organizmda himoya reaksiyasini chaqiradi.
Parchalangan oqsillaming aminokislotalari va ulaming birikmalari -
polipeptidlar qon orqali organizmning hujayralariga olib boriladi, u yerda 
esa hayot davomida fermentlar ta’sirida oqsillaming sintezlanishi 
bajariladi. Ovqatlar oqsillari odatda plastik ahamiyatga egadir.
Organizmning o‘sish davrida, ya’ni bolalik va o ‘smirlik yoshlarida -
oqsillaming sintezi ayniqsa yuqori. Qarilik davrida oqsillar sintezi 
kamayadi. 
0
‘sish davrida organizmdagi oqsillami tashkil qiluvchi 
kimiyoviy elementlami organizmda ulaming ushlab qolinishi kuzatiladi. 
Har bir to‘qimada, har bir organizmda o‘sha organizmga xos bo‘lgan 
boshqa to'qimalar va boshqa organizmlardagidan tubdan farq qiluvchi 
oqsillar sintezlanadi.
Aminokislotalar ham yog‘ va uglevodlar singari organizmning 
tiklanishi va tuzilishi uchun foydalanmagan qismi parchalanib undan 
energiya ajralib chiqadi va o‘z tuzilishini hamda faoliyatini o‘zgartiradi.
Atrofiyaga uchrayotgan, parchalanayotgan organizm hujayralari 
oqsillari hisobidan hosil bo‘luvchi aminokislotalari ham o'zgarib o'zidan 
energiya ajratib chiqaradi.
Odatiy holatlarda voyaga yetgan odamlaming 1 kg tirik vazniga bir 
kecha-kunduzda o‘rtacha