Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QO‘ZG‘ALUVCHANLIK. QO‘ZG‘ALISH. LABILLIK
|
m u h itn in g
o‘zgarishlarini qabul qilishga moslashmagan ta’sirotchilar ham bo‘lishi mumkin va bular adekvat bo‘lmagan ta’sirotchilar deb yuritiladi. Bu guruhga bevosita ta’sir ko‘rsatilganida har qanday organ, to‘qima va hujayrada qo‘zg‘alish paydo qiladigan mexanik, elektr va boshqa ta’sirotchilar kiradi. Adekvat bo‘lmagan ta’sirotchilar orasida elektr toki 23 fiziologiyani o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Ximik yoki mexanik ta’sirotchilarga nisbatan elektr ta’sirotchining afzalligi shundan iboratkim, birinchidan yengil va juda o‘sish kuchi, davomiyligi va harakati bo‘yicha jarohatlamasdan qo‘zg‘alish paydo qilishi va ta’sir to‘xtatilganidan keyin to‘qimalarda qaytarish imkoni bo‘lmagan o‘zgarishlar paydo qilmaydi, uchinchidan, qo‘zg‘alish paytida barcha a’zolarda elektr, potensailllari hosil bo‘ladi, va shu sababli uning ta’siri qo‘zg‘alishni yuzaga kelish va tarqalish mexanizmlari labiiyga juda yaqindir. QO‘ZG‘ALUVCHANLIK. QO‘ZG‘ALISH. LABILLIK Odam va hayvon organizmi, uning a’zolari, to‘qimalari va hujayralarining umumiy xususiyati - qo‘zg‘aluvchanlik va labillikdir. Qo‘zg‘aluvchanlik — organizmning tashqi muhitni turli-tuman ta’siriga yoki ichki muhitni o‘zgarishiga qo‘zg‘alish bilan faol reaksiya qilish xususiyatidir. Moddalar almashinuvi jarayoni, tinimsiz ravishda a’zolar, to‘qimalar va hujayralarda bajariladi. Shu sababli, moddalar almashinuvining to‘xtashi to‘g‘risida gap boiishi mumkin emas. Fiziologik tinchlik davri bu moddalar almashinuvining shunday holatiki, ya’ni kuzatishlar yoki maxsus usullar yordamida tashqi harakat faoliyatini namoyon bo‘lishi kuzatilmaydi. Qo‘zg‘alish - to‘qima yoki uning ayrim a’zolariga xos bo‘lgan faoliyatni namoyon bo‘lishida moddalar almashinuvi jarayonining o‘zgarish darajasidir. Rivojlanish jarayonida hujayralaming funksiyalarini ixtisoslanishi yuzaga keladi: ma’lum hujayralar, masalan muskul to‘qimasi qo‘zg‘atilganida qisqaradi, ayrim to‘qimalar esa maxsus moddalar ishlab chiqadi, ajratadi va hokazo. Qo‘zg‘alishning bunday namoyon bo‘lishi maxsuslik (spesifik) deb ataladi. Qo‘zg‘alishning dastlabki bosqichlarida maxsus bo‘lmagan faoliyatlar ham kuzatiladi, ya’ni bunday holatlar oksidlanish jarayonlarini unchalik ham ortib ketmaydigan, ilg‘ab bo‘lmaydigan darajada o‘zgarishi, issiqlik ajralishi, elektr toklarini hosil bo'lishi va boshqa jarayonlar shaklida qayd qilish mumkin. Labillik - yoki funksional harakatchanlik - bu tinchlik holatidan qo‘zg‘alish holatiga o‘tish va bu holatdan chiqish tezligidir. Ayrim hujayralarda va to‘qimalarda qo‘zg‘alish tez tarqalsa, boshqalarida sekin tarqaladi. Labillik xususiyatini N.Ye.Vvedenskiy kashf etdi va tahlil qilib chiqdi. Moslashuvchanlik. Organizmning hayotligi uning tuzilishi va funksiyalarini tashqi muhit shart-sharoitlariga mos kelganidagina saqlab 24 qolinadi. Qator avlodlar davomida yerdagi hayot sharoitining o‘zgarishi dezeksiribonuklein kislotalaming qayta tuzilishining nasldan-naslga o‘tkazilishi, hayvonlar organizmining sharoitga chidab yashashi sifatida, hayvonlar organizmining tashqi muhitga moslashishi saqlanadi va rivojlanadi. Moslanuvchanlik ham boshqa fiziologik xususiyatlar singari - moddalar almashinuvi o ‘zgarishining oqibatidir. Tashqi muhit o‘zgarishiga qarab moddalar almashinuvini o‘zgartirish xususiyati moslashtiruvchi o‘zgaruvchanlik deb ataladi. Hayvonlar organizmining faqat bitta yashash sharoitiga moslashishi juda xavfli va maqsadga muvofiq boimaydi. Bunday hollarda nisbatan tez o‘zgaruvchan sharoitga moslashaolmasdan hayvon organizmi o ‘ladi, tur esa yo‘qolib ketadi. Tabiiy sharoitga moslashtiruvchi o‘zgaruvchanlik organizmning tarixiy rivojlanishida asosiy rolni o‘ynaydi. Fiziologik funksiyalar moddalar almashinuvi bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi sababli, tashqi muhit sharoitlari o ‘zgarishi bilan avval funksiyalar, so‘ngra esa organizmning tuzilishi o‘zgaradi. Hayvonlar organizmining xususiy o'zgarishi, funksiyalami va hayvonlar xulq- atvorining ulaming yashash sharoitiga mos holda nisbatan tez o‘zgarishi bilan xarakterlanadi. Ko‘payish. 0 ‘z-o‘zidan ko‘payish odam va hayvonlar organizmining asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Ko‘p hujayrali organizmidagi hujayralar hayot davomida yadrolaming bo‘linishi yoki mitoz (kariokineza) yo‘llari bilan ko‘payadi. Mitozdan keyin, har bir qiz hujayralarda xuddi ona hujayradagidek miqdordagi xromosomalar (xromosomalaming diploid yig‘ilmasi) va tiplari qoladi. Rivojlanayotgan jinsiy hujayralarda navbatdagi ikki bo‘linishdan keyin xromosomalar faqat bir marta uzunasiga bo‘linadi va bu vaqtda xromosomalaming miqdori ikki marta kamayadi (xromosomalaming diploid jamlamasi). Bunday bo‘linish meyoz bo‘linish deb ataladi. Ko‘payishda ya’ni spermatazoidlar va tuxum hujayralarining qo‘shilishi natijasida mavjud bo‘lgan xromosomalaming gaploid jamlamasi, homila hujayralarida diploid xromosoma jamlamasiga qadar tiklanadi. Meyozdan keyin ayollaming barcha tuxum hujayralarining 23- juftligida iks-xromosomalar saqlanadi, erkaklar spermatazoidlarining yarmida - bir qismida iks-xromosomalar saqlansa, ikkinchi qismida igrek- xromosomalar saqlanadi. Agarda tuxum hujayrasi iks-xromosoma bilan otalansa - qiz bola, igrek-xromosoma bilan otalansa - o‘g‘il bola rivojlanadi. 25 Ko‘payish funksiyasi asab tizimi va ichki sekresiya bezlari mahsulotlari - gormonlar bilan boshqariladi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|