Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nervli-gumoralli boshqarilish
Hayvonot dunyosi rivojlanishining ma’lum bosqichlarida asab tizimining yuzaga kelishi bilan yangi bog‘lanish va boshqarishning asabli (nervli) shakli hosil bo‘ldi. o‘zining rivojlanishi bilan hayvon organizmi qanchalik yuqori bo‘lsa, asab tizimi orqali a’zolaming o‘zaro aloqasini ta’minlashda reflektor boshqarilishini roli shuncha yuqori bo‘ladi. Yuqori darajada rivojlangan hayvonlar organizmidagi gumoral boshqarilishni ham asab tizimi boshqarib turadi. Asab boshqarilish gumoral boshqarilishdan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: birinchidan aniq organga yoki hatto hujayralar guruhiga aniq yo‘nalgan bo‘ladi, ikkinchidan, asab tizimi orqali bog‘lanish solishtirib bo‘lmaydigan katta tezlikda, kimyoviy moddalar tarqalish tezligidan yuz martagacha yuqori tezlikda bajariladi. Yuqori darajada rivojlangan mavjudotlardagi gumoral bog‘liqlikdan asabli bog‘liqlikga o‘tishi, gavda hujayralari orasidagi gumoral bog‘liqlik yo'qotildi va u nerv bog‘liqlik bilan almashtirildi degani emas, balki gumoral bog‘liqliklar asab bilan nazorat qilinishi va nerv-gumoral o‘zaro birgalikda ta’sir ko‘rsatuvchi bog‘liqlik yuzaga kelganligidir. A ’zolami hujayralari bilan yoki boshqa nerv hujayralari bilan tutashuvchi uchlaridan bog‘lanishni ta’minlovchi maxsus moddalar (mediatorlar, elektrolitlar)ning 29 ajratishi aniqlangan va bu mediatorlar gavda suyuqliklariga tushib, bevosita asab tizimiga va ixtisoslashgan nerv uchlariga ta’sir ko'rsatadi. Tirik jonzotlar rivojlanishining keyingi bosqichida maxsus a’zolar - ya’ni gumoral yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatuvchi - va o‘z navbatida organizmga tushgan oziq moddalar hisobiga hosil bo‘luvchi gormonlar ajratuvchi bezlar paydo bo‘ldilar. Masalan, adrenalin gormoni buyrakusti bezlarida tirozin aminokislotasidan hosil bo'ladi. Bu gumoral boshqarilishdir. Asab tizimining asosiy funksiyasi — yaxlit holdagi organizmning uni o‘rab turuvchi tashqi muhit bilan o‘zaro aloqasini boshqarish va alohida organ faoliyatini hamda a’zolar orasidagi bog‘lanishni boshqarish hisoblanadi. Asab tizimi barcha a’zolar faoliyatini faqatgina qo‘zg‘alish to‘lq in lari yoki nerv impulslari bilan tezlashtirmay yoki tormozlamay, balki qon, limfa, orqa miya va to‘qimalararo suyuqliklarga tushuvchi mediator, gormonlar va metabolitlar yoki moddalar almashinuvi mahsulotlari yordamida organizmdagi barcha hayotiy jarayonlami nazorat qiladi. Bu kimyoviy moddalar a’zolarga va asab tizimiga ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, tabiiy sharoitda a’zolar faoliyatini faqatgina nervli boshqarilishidan iborat bo‘lmay, balki yana nerv-gumoral boshqarilishi ham mavjuddir. Asab tizimining qo‘zg‘alishi biokimyoviy tabiatga ega. Asab tizimi bo‘ylab, moddalar almashinuvi o‘zgarishining to‘lqinsimon tarqalishi kuzatiladi, tarqalish paytida ionlar membranalar orqali tanlab o'tkaziladi, natijada nisbatan tinchlik va qo‘zg‘algan holatdagi qismlar orasida potensiallar farqi (ayirmasi) hosil bo‘ladi va elektr toki yuzaga keladi. Bu toklar biotoklar yoki biopotensiallar deb yuritiladi va asab tizimi bo‘ylab tarqaladi. Asab tizimining tuzilishi. Yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda asab tizimi ayrim elementlardan - nerv hujayralari yoki neyronlardan tashkil topgan bo‘lib bir-biri bilan tutashgan bo‘ladi. (1-rasm). Qo‘shni neyronlaming bir-biri bilan tutashgan joyi sinapslar deb ataladi. Neyronlar joylashgan joyi va funksiyasiga qarab turli tuzilishga ega. Ulaming o‘xshashligi har bir neyron yadro va tipik oiganoidlami saqlovchi neyron tanasidan tashkil topganligi bilan namoyon bo'ladi. Neyronlar tanasining o‘lchami 4-130 mkm. bitta neyron tanasidagi sinapslar soni 100 va undan ham ko‘p, dendritlarda esa ko‘p minggacha etadi. Neyronning tanasida bitta yoki bir necha denritlar (uzun o‘simtalar) yoki akseklar va ko‘plab tarmoqlanib ketuvchi kalta o‘simtalar - dendritlar mavjud. Voyaga yetgan odamda aksekning uzunligi 1-1,5 mkm. gacha yetadi, uning yo‘g‘onligi esa 0,025 mm. dan kam. NeyronlaT neyrogliya 30 hujayralarining biriktiruvchi to‘qimalari bilan xuddi qin (futlyar) singari, aksekni o‘rab ushlab turadi. Ayrim akseklami neyrogliya hujayralari tagida Shvann hujayralari joylashgan, ularda miyelin saqlanib, uning laxmli po‘stlog‘ining tashkiliy qismlarini hosil qiladi. Har bir Shvann hujayra laxmli po‘stloqda Ranve kesmalar hosil qiladi va qo‘shni Shvann hujayrasidan akseklardan tashqari laxmsiz akseklar ham mavjud. Neyronning tanasi uning o‘simtalaridagi moddalar almashinuvini ta’minlydi. Ya’ni moddalar almashinuvi tufayli biotoklar yordamida sinapslarga nerv impulslari o ‘tkaziladi. Sinapslardan qo‘zg‘alish navbat- dagi neyronga mediatorlar yordamida o‘tkaziladi. Tana yuzasida va ichki a’zolarda akseklar retseptorlar ya’ni ta’sirotchilar ta’sirini qabul qiluvchi maxsus hosilalar bilan tutashgan bo‘ladi. Ta’sirlash natijasida yuzaga kelgan nerv impulslari markazga intiluvchi akseklar yoki afferent neyronlar bilan markaziy tizimga, asab tizimidan markazdan qochuvchi akseklar yoki efferent neyronlar orqali nerv impulslari ishchi organga o ‘tkaziladi. Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|