Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SEZGIORGANLARI - ANALIZATORLAR
Organizmning tashqi va ichki muhitidan tinmay kelib turadigan ta’sirotlami idrok etib, analiz (tahlil) qiladigan murakkab nerv mexanizmlaridan iborat anatomik-fiziologik tizimlariga analizatorlar deyiladi. Analizatorlar markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimi va uning oliy qismi bo‘lmish bosh miya katta yarim sharlarinmg po‘stlog‘i bilan aloqador maxsus sezuvchi hujayralar to‘plangan sezgi organlarini o ‘z ichiga oladi. Sezgi organlarga - ko‘rish, eshitish, muvozanatni saqlash, hid bilish, ta’m bilish, muskul-bug‘im yoki harakat, teri sezgisi va vitsceral sezgi organlari kiradi. Muskul-bug‘im, ya’ni harakat va vitsceral sezgilardan tashqari boshqa barcha sezgi organlarning retseptorlari-ta’sirotni qabul qiluvchi hujayralarining sezuvchi uchlari organizmning sirtqi-tashqi tomonida (ko‘z, quloq, til, burun, teri yuzasida) joylashgan. Shu sababli bu sezgi organlarining retseptorlari eksteroretseptorlar deyiladi va tashqi muhitdan kelayotgan ta’sirlarnigina idrok etadi. 394 Muskul-bug‘im (harakat) va vitseral sezgi apparatlarining retseptorlari organizmning ichkarisida - muskullar va paylarda, barcha ichki organlarda joylashgan bo‘ladi va interoretseptorlar deyiladi. Sezgi organlari organizm uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Ular yordamida organizm uzluksiz o‘zgarib turadigan tashqi muhit bilan muntazam ravishda aloqada boglaydi, natijada ob’ektiv dunyodagi turli-tuman hodisa va predmetlami sezadi, ulardan xabardor bo‘ladi. Shunga ko‘ra organizm tashqi muhitga nisbatan doimo muayyan, o ‘zi uchun foydali, eng qo‘lay vaziyatni egallab muhit o ‘zgarishlariga yaxshiroq moslashadigan va o ‘z ichki muhitini ancha barqaror saqlay oladigan, gomeostazni ta ’minlay oladigan bo‘lib qoladi. Tegishli sezgi hissiyotining ro ‘yobga chiqishi uchun tashqi muhitdan yoxud organizmning ichki muhitidan kelayotgan ta’sirotlaming u yoki bu sezgi organ retseptorlariga ta’sir qilishining o ‘zi kifoya qilmaydi. Sezgi hissiyotining paydo bo‘lishi uchun retseptorlarga ta’sir qilayotgan ta’sirot, shu retseptorlar tomonidan qabul qilinishi, hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishning tegishli markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimiga va uning oliy qismi bo‘lmish bosh miya katta yarim sharlarining po‘stlog‘iga uzatilmogi va uning belgili qismlarida analiz va sintez qilmogi lozim. Ta'sirot dastavval retseptorlarda, so‘ngra esa qo‘zg‘alish o ‘tayotgan neyronlarda, qolaversa, markaziy asab tizimining tegishli qismlarida, u yoki bu darajada analiz va sintez qilinadi. Biroq, oliy darajadagi nozik analiz va sintez faqatgina miya po‘stlog‘ida yuzaga chiqishi mumkin, jumladan, ko‘rish sezgisi miya po‘stlog‘ining ensa sohasida, eshitish sezgisi chakka sohasida, muskul-bug‘im sezgisi esa tepa sohasida analiz va sintez qilinadi. Demak, har qanday sezgining ro‘yobga chiqishi uchun uchta qism, uchta element, y a’ni ta’sirotni qabul qiluvchi - retseptor apparat (ko‘z, quloq, teri, burun va boshqalar), qabul Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|