Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I.P .Pavlov boyicha Gippokrat bo‘yicha Tiplar Kuchi Muvozanatlashganligi Harakatchanligi Q o‘zg ‘aluvchan
- Muvo zanatlashgan Jon sarak Harakatchan kam harakatchan Xolerik Sangvinik Flegmatik
|
Kuch bo’yicha
Kuch nisbati bo’yicha: Kuchli tip Orom tip 47-rasm. Turli oliy asab faoliyati tiplariga mansub bo‘lgan itlarning tasviri. 389 22-jadval. Oliy asab faoliyatining tiplari _______________ I.P .Pavlov bo'yicha Gippokrat bo‘yicha Tiplar Kuchi Muvozanatlashganligi Harakatchanligi Q o‘zg ‘aluvchan Harakatchan Inert Nimjon kuchli kuchli kuchli kuchli Muvozanatlashmagan Muvozanatlashgan Muvo zanatlashgan Jon sarak Harakatchan kam harakatchan Xolerik Sangvinik Flegmatik M elanxolik Hayvonlami muntazam ravishda tegishlicha tarbiyalab, asab tizimsi tiplarini ma’lum darajada o ‘zgartirsa bo‘ladi. Jumladan, to ‘g ‘ri parvarish bilan qo‘zg‘aluvchan hayvonlarda qo‘zg‘alish bilan tormozlanishiga, nimjon tipdagi hayvonlarda asab hodisalarining kuchliroq boiishiga erishish mumkin. Asab tizimsining qayd qilingan shu to ‘rtta tipi sof holda kam uchraydi. Odatda bir hayvonda asab tizimsining bir necha tipiga xos bo‘lgan u yoki bu belgi turli darajada aralash holda uchraydi. Lekin biron- bir tipning belgilari boshqalarinikidan ustunroq bo‘lishi mumkin. Asab tizimsining tiplarini bilib olish chorvador uchun katta ahamiyatga ega. Chunki hayvonlami qo‘lga o‘rgatish, ishlatishda va ular bilan muomala qilishda asab tizimsining tiplarini, ya’ni hayvon xulq-atvorining o ‘ziga xos tomonlarini inobatga olishimiz kerak. Naslchilik ishlarini tashkil qilishda erkak hayvonlar asab tizimsining tipiga alohida ahamiyat berishga to‘g ‘ri keladi, chunki qo‘zg‘aluvchan tipdagi hayvonga yomon, qupol muomala qilinsa, asab tizimsiga zur keltiradigan bo‘Isa, u haddan tashqari qo‘zg‘aluvchan b o iib , "ko‘ziga qon to iib , quturib", ketadi, jinsiy reflekslar tormozlanib qoladi. Inert tipdagi hayvonlarda aw alo tashqi tormozlanish, so‘ngra jinsiy faollik kuzatiladi. Umuman olganda, bu tipdagi hayvonlar yaxshi " chopmaydi ". Nimjon tipdagi hayvonlarda tashqi tormozlanish kuchli boiganligi uchun ulardan naslchilik ishlarida foydalanish ancha qiyin. Harakatchan tipdagi hayvonlarda jinsiy reflekslar yaxshi, bir maromda kuzatiladi. Har-xil tipdagi hayvonlaming mahsuldorligi ham bir xil boim aydi. Qo‘zg‘aluvchan tipdagi sigirlaming ertalabki suti, kechqumngisiga nisbatan yogliroq b oiad i, degan m a’lumotlar bor. Bu sigirlaming sut mahsuldorligi nisbatan baland b o is a ham, turli xil tashqi ta ’sirotlar tufayli, ular sutini tez-tez kamaytirib turadi. Harakatchan tipdagi sigirlaming sut mahsuldorligi past, laktatsiya davri qisqa boiadi. Otlarda o ‘tkazilgan tajribalarda eng yuqori ish qobiliyati harakatchan tipdagi otlar uchun xosligi aniqlandi. Asab tizimsining tipini bilish tibbiyot va veterinariyada ham katta ahamiyatga ega. Asab 390 jarayonlari kuchli bo‘lgan insonlar va hayvonlarda im m unologik jilialdaii nisbatan faolroq bo‘ladi, ya’ni kasaliklarga ancha chidamli bo‘ladi degan yetarlicha ma’lumotlar bor. Aksincha, nimjon tipdagilar kasallikka tez-tez chalinib turadi. UYQU Uyqu organizm uchun juda zarur bo‘lgan fiziologik ehtiyojdir. Uyqu paytida katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faol faolligi va reflektor funksiyalari keskin susayadi. Tevarak-atrofdagi voqelikdan aloqa o‘zilib, muskullaming tonusi pasayadi. Organizm tinchgina uxlayotganda nafas olishi, yuragining urishi tekislanib, bir oz siyraklashadi, arterial bosim pasayib, asosiy almashinuv susayadi. Uyqu tufayli asab hujayralari turli- tuman toliqtiruvchi ta ’sirotlardan holi bo‘lib, charchashdan himoyalanadi. Chunki po‘stloq hujayralari ishlab, uzoq mddat faol bo‘lib turgan paytda, u yerda energiyaga boy moddalar, oqsillar, aminokislotalar sezilarli miqdorda parchalanadi, ionlar muvozanati o‘zgaradi, protoplazmada Na+ ionlari to‘planib, К ionlari yuqoladi. Oqibatda tinchlik va faoliyat potensiallari, qo‘zg‘aluvchanlik darajasi va shunga o‘xshahslar o ‘zgarib, uyquga ehtiyoj tug‘iladi. Organizm uxlagandan so‘ng asab hujayralaridagi shu o ‘zgarishlar yuqolib, ulaming ish qobiliyati qayta tiklanadi. Olimlar uyquning sababini tushuntirishga azaldan intilib kelganlar. Avvallari, uyquga ichki organlarda kuzatiladigan o ‘zgarishlar sabab bo‘ladi, deb taxmin qilingan. Ammo tekshirishlarda uyqu paytida ichki organlarda sezilarli o ‘zgarishlar topilmaydi, shuning uchun keyinchalik uyquning kimyoviy nazariyasi paydo bo‘ldi. Bu nazariyaga ko‘ra, organizmdagi moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lib, qonga chiqariladigan turli kimyoviy moddalar uyquga sabab bo‘ladi. Uyquning tabiatini ochib, uni to‘g‘ri tushuntirib bera oladigan muntazam ta’imotni LP.Pavlov yaratdi. I.P.Pavlov ta’imotiga ko‘ra, uyqu katta yarim sharlar po‘stlog‘ida paydo bo‘lib, unga yoyiladigan va po‘stloq osti tugunlarga, oraliq miya, o‘rta miyaga ham keng tarqaladigan (irradiatsiyalangan) ichki tormoz- lanishlardir. I.P.Pavlov ichki tormozlanish talab qilinadigan sharoitda itlaming tez uxlab qolishini ko‘p marta ko‘zatgan. Uyquda ham, ichki tormozlanishda ham po‘stloqning faol faolligi u yoki bu darajada susayadi. Ammo ishki tormozlanishda faqat tegishli shartli refleksning markazi va yaqin-atrofdagi zona faolligi susayadi, uyqu vaqtida butun po‘stloq faolligi susayadi. Chunki uyqu vaqtida, tegishli shartli refleks markazida paydo bo‘lgan tormozlanish butun po‘stloq va uning qo‘yi qismlarini ham egallagan boiadi. Keyingi paytlarda, uyquning kelib chiqishida retikulyar 391 formatsiya va talamusdagi ayrim nospetsifik yadrolaming aamiyati borligi aniqlandi. Retikulyar formatsiya va talamusning Щ tegishli yadrolaridan kelayotgan impulslar p o ‘stloqning faol (faol) bo ‘ libd-*1 twi^id.a katta ahamiyatga ega. Retikulyar formatsiya bilan po'stloqninjn- al°qasi o ‘zilsa, hayvon uzluksiz uxlaydigan b o iib qoladi. Oxirgi wqtlarda talamusdagi ba’zi nospetsifik yadrolaming retikulyar forrf*'®tsiya8a nisbatan qarama-qarshi ishlashi aniqlandi. Bu yadrolar Yüklə 14,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|