Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

Kuchli
' I
Flegm atik
"Kuchli
Xolerik
"TUuvozanat-
lashgan
Harakatchan
"Muvozanat- 
lastjgan
Kuchli
Inert
X
“Muvdzanat-"
lashmagan
M elanxolik
Kuchsiz
9
46-rasm. Hayvonlar oliy asab faoliyati tiplari (I.P.Pavlov bo‘yicha).
1. Qo‘zg‘aluvchan tip. Bu tipda qo‘zg‘alish va tormozlanish 
jarayonlari kuchli, ammo muvozanatlashmagan bo‘ladi, qo‘zg‘alish 
tormozlanishdan ustun turadi. Bu tipdagi hayvonlar kamroq uchraydi, 
qo‘zg‘aluvchan, serharakat boiadi. Ularda shartli reflekslar tez hosil 
bo‘lib, tez mustahkamlanadi va uzoq saqlanadi. Ammo bunday 
hayvonlarda tormozlanish, ayniqsa ichki tormozlanish sustroq kechadi. 
Ta'sirotlar nozik differenciatsiyaianmaydi. Shu sababli tez tormozlanish 
talab qilinadigan sharoitda, hayvon juda kuchli qo‘zg‘alib ko‘ziga " qon 
to ‘lib, quturib " ketadi. Bu vaqtda u miya po‘stlog‘ining analiz faoliyati 
bo‘zilib, ta’sirotlami farqlamay qo‘yadi.
2. Harakatchan tip. Bu tipdagi hayvonlarda qo‘zg‘alish bilan 
tormozlanish jarayonlari kuchli, ammo o‘zaro yaxshi muvozanatlashgan va 
harakatchan bo‘ladi. Bu hayvonlarda shartli reflekslar tez hosil bo‘lib, 
uzoq saqlanadi. Qo‘zg‘alish tormozlanish bilan va aksincha, tormozlanish 
qo‘zg‘alish bilan tez almashinadi. Bunday hayvonlar ta ’sirotni nozik 
differenciatsiyalashga qodir, sharoitga tez moslashadi, mahsuldor bo‘ladi, 
tez ko‘payadi. Bu - eng yaxshi tipdir.
3. Inert tip. Bu tipda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, 
o‘zaro muvozanatlashgan, ammo kam harakatchan bo‘ladi. Ya'ni 
tormozlanish qo‘zg‘alish bilan va aksincha, qo‘zg‘alish tormozlanish bilan 
ancha sekin, sust almashinadi. Bunday hayvonlar yuvosh, kam harakat 
bo‘ladi. Shartli reflekslar sekinroq hosil bo‘ladi, ammo uzoq saqlanadi.
388

---

4. 
Nimjon tip. Yuqorida qayd qilingan 
uchala if pci д аяаЬ 
jarayonlarining kuchliligini ta'kidladik. So‘nggi to'rtinchi tipda asab 
jarayonlari kuchsiz boiadi. Shu sababli bu tip kuchsiz, nimjon tip deyiladi. 
Bu tipda qo‘zg‘alish ham, tormozlanish ham birmuncha kuchsiz boiadi. 
Bunday hayvonlarda asab jarayonlarining muvozanatlashganligi va 
harakatchanligi turlicha b o is a ham, bu jarayonlaming zaif boigani tufayli 
ular uncha ko‘zga tashlanmaydi. Nimjon tipdagi hayvonlar kam 
mahsuldor, qurqoq boiadi, kamroq uchraydi. Shartli reflekslar ularda 
qiyinlik bilan hosil boiadi, kuchli ta’sirotlardan oliy asab faoliyati tez 
bo‘ziladi, nevrozlar ko‘proq uchraydi. Bunday tipdagi hayvonlami 
xo‘jalikda saqlash maqsadga muvofiq emas. I.P.Pavlov asab tizimsining 
hayvonlarga xos deb ajratgan shu to ‘rt tipi Gippokrat tomenidan 
odamlarda aniqlangan to ‘rtta temperamentga mos keladi. Jumladan, 
qo‘zg‘aluvchan tip - xolerik temperamentga, harakatchan tip - sangvinik 
temperamentlikga, inert tip - flegmatik temperamentlikga, nimjon tip -
melanxolik temperamentlikga mos keladi.