Rbaycan döVL6T

nkişaf etm&kd& olan ölk&l&rin t&diyy& balansı

İnkişaf etm kd olan ölk l rin t diyy balanslarını t hlil ed rk n bu ölk l ri iki qrupa bölm k lazım g lir:

• 
  neft idxal ed n ölk l r;
  
• 
  neft ixrac ed n ölk l r (S udiyy 6r bistanı, İran, İraq, Q t r, Küveyt, Liviya, 6lc zair, Nigeriya, Venesuela, İndone- ziya, Ekvador, Qabon v Birl şmiş 6r b 6mirlikl ri (OPEK üzvl ri).
  

Neft idxal ed n ölk l rin t diyy balanslarında k sir xro- niki hal almışdır. Bu k srin s b bl ri aşağıdakılardır:

• 
  iqtisadi inkişafın qeyri-müst qil formaları;
  
• 
  ümumi iqtisadi gerilik;
  
• 
  beyn lxalq m k bölgüsünd b rab r iştirakın t min edilm m si;
  
• 
  mt -pul münasib tl rinin inkişaf s viyy sinin aşağı olması. Bu ölk l rin ticar t balansındakı k sir d h min amil- l rin t siri altında formalaşır.
  

Neft ixrac ed n inkişaf etm kd olan ölk l rin t diyy balanslarında dayanıqlıq azdır. Bu ölk l rin neft ixracından bö- yük valyuta g lirl ri olur. H min g lirl r, bir qayda olaraq,
halinin h yat s viyy sinin yüks lm sini ş rtl ndirir. Bununla bel , h min ölk l r böyük qızıl-valyuta ehtiyatının istifad sin- d geniş imkanlara malik deyill r. Bel ki, iqtisadiyyatın dig r sah l rind ah ngdar inkişafının t min olunması bir sıra iq- tisadi v texnoloji ç tinlikl rl laq dardır. Ölk iqlisadiyya-
tının ümumi miqyasda tarazlı inkişafi h mçinin «görülm » m - liyyatlar balansının (n qliyyat, sığorta, m nf tin xaric köçü- rülm si, investisiyadan m nf t v s.) v ziyy tind d ks olunur. Son dövrl rd neft ixracatçıları olan ölk l r qızıl-valyuta ehtiyatından istifad ed r k, mü yy n ir lil yiş nail olmuşlar. M s l n, S udiyy 6r bistanı turizm üzr böyük müsb t saldo- ya malikdir. Neft ixracatçıları olan ölk l rin t diyy balansının v ziyy ti dünya bazarında neft olan t l bd n v neftin qiym - tind n bilavasit asılıdır. Neftin qiym ti artdıqda sas neft ixra- catçıları sayılan, inkişaf etm kd olan ölk l rin s naye c h t- d n inkişaf etmiş ölk l rin banklarındakı pul v saitl rinin miq- darı artır. 6ksin , dünya bazarında neftin qiym ti aşağı düş- dükd , neft ixrac ed n ölk l r öz pul v saitl rinin h miyy tli hiss sini h min banklardan götün y m cbur olurlar. Bu is bir çox ölk l rin t diyy balanslarında tarazlığı pozur v beyn lxalq
maliyy bazarında g rginliyin s b bl rind n birin çevrilir.
Dünya t s rrüfatı il laq l r v borclarına müasir dünya- da gücl nın kd olan v heç d birm nalı qarşılanmayan qlo- ballaşma meyill ri, dünya t s rrüfatı il laq l r daha d rin- d n nüfuz ed r k, tarazlaşdırılmış q rarlar q bul etm yi t l b edir. Bu baxımdan borclanma zamanı bütün sas amill ri n z - r alaraq f aliyy t variantlarının qiym tl ndirilm si xüsusi h - miyy t k sb edir. Başlıca meyar is , lb tt , iqtisadi f allığın d st kl nm si üçün lverişli ş rait yaratmaqdır.
Milli iqtisadiyyatın xarici kapitala t l batını mü yy nl ş- dir rk n t diyy balansında ciddi problem yaratmadan ölk nin xidm t ed bil c yi xarici borcunu n z r almaq lazım g lir.
İqtisadi t hlük sizlik problemi borclanma prosesind n ay- rı deyildir. Milli iqtisadiyyatın dünya t s rrüfatı il laq l ri genişl ndikc onun müst qil f aliyy tin nail olmaq daha bö- yük hazırlıq v çevik yanaşma t l b olunur.
Dövl t xarici borclarının yuxarı h ddi, ölk nin dön rli valyuta il qaytarmalı olduğu m bl ğ dünya t s rrüfatı il in- teqrasiya prosesinin s m r liliyini ş rtl ndir n mühüm para-
metrdir. Başqa sözl , özlüyünd xarici borc deyil, onun h dd n çoxluğu ciddi narahatlığa s b b ola bil r.
Dövl t borc böhranı s viyy sini mü yy nl şdirm yi, borclanma v xarici investisiyalar arasında nisb tl rin t nzim- l nm sini n z rd tutur. Böhran s viyy si borcların ixracatın artım tempin v ya ÜDM-in h cmin nisb t n hesablanaraq qiym tl ndiril bil r. 6lb tt , bu balda ixracatın h cmi v bor- ca xidm t imkanları müqayis li t hlil edilir.
Borclanma v iqtisadi t hlük sizlik m s l l ri öyr nil r- k n, onun m nb l rin f rqli yanaşma olmalıdır, m lumdur ki, borcların t diyy balansına t siri daha böyükdür.
Qeyd ed k ki, son ill r xarici borcların ÜDM-d xüsusi ç kisinin azalması meyili müşahid olunur.
Az rbaycan Respublikasında t diyy balansının işl nm - sinin ilkin c hdl ri 90-cı ill rin vv ll rind n başlamışdır. Bir neç il rzind informasiya t minatı probleml ri v cari meto- doloji m s l l r h ll edil r k, t diyy balansının t rtibi prosesi lazımi s viyy d t min olunmuşdur.
Ölk nin valyuta daxilolmalarının m nb l ri sas n neft v neft m hsullarının ixracıdır. Ölk mizin xarici ticar t part- nyorları iç risind yaxın qonşularımız, bir sıra Q rbi Avropa ölk l ri v lb tt b zi MDB ölk l rıni qeyd etm k lazımdır. Rusiya il xarici ticar tin intensivliyi kifay t q d r yüks kdir. Müst qilliyin on ili rzind ixracın strukturunda müsb t d - yişiklikl r baş vermişdir. X z rin karbohidrogen ehtiyatlarının t nzims nm sind , neft v neft m hsullarının ixracında ir lil - yişl rl yanaşı, ixrac yönümlü qeyri-neft sektorlarında isteh- salın tempi v miqyası stimullaşdırılmışdır.
Xarici ticar t balansı 1995-ci ild 373,1 milyon dollar, 1996-ci ild 693,9 milyon dollar, 1997-ci ild 566,9 milyon dollar, 1998-ci ild 1046,2 milyon dollar, 1999-cu ild 408,2 milyon dollar v 2000-ci ild 319,2 milyon dollar m nfi saldo il icra olunmuşdur, 2001-ci ilin doqquz ayının yekunlarına
gör is bu balans 533,9 milyon dollar müsb t saldo il icra olunmuşdur.
1995-2000-ci ill r üzr Az rbaycanın t diyy balansının xidm tl r balansı daim k sir il icra olunmuşdur.