Reja: Adabiy janrlar xaqida ma'lumot

Hikoyani izohli o'qish darsini quyidagicha reja asosida olib borish mumkin:

1. 
   Hikoyani o'qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti
   va davrga xarakteristika berish va boshqa.).
   
2. 
   Hikoyani o'qish (bunda to'liq va ma'no jihatdan tugal qismni
   o'qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o'quvchi ifodali o'qishi
   mumkin).
   
3. 
   Lug'at ustida ishlash.
   
4. 
   Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari,
   shaxslar va voqealar o'rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan
   qisqacha suhbat).
   
5. 
   Hikoyani qayta o'qish (qismlarga bo'lib, rollarga bo'lib o'quv­
   chilarga o'qitish).
   
6. 
   Hikoyaning har bir bo'limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish,
   hikoya rejasini tuzish.
   
7. 
   Reja asosida qayta hikoyalash.
   
8. 
   Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar.
   
9. 
   Hikoyani ifodali o'qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish
   (sinfda yoki uyda).
   
10. 
    Hikoyani ifodali o'qish va ifodali qayta hikoyalash.
    

Masalni o`qish tnetodikasi. Masal — axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she'riy, ba'zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos xususiyatlar masalda majoziy obrazlar— hayvonlar, jonivorlar va o`simliklar dunyosiga ko'chiriladt. Timsollarning kinoya­viy xarakterda bo'lishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko`pincha masalning kirish qismida, ba'zan pirovardida qissadan hissa — ibratli xulosa chiqariladi.
Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she'riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa sujetli asar deb ta'rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi.
Masai kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulminatsion nuqta va yechimi bo'lgan kichik pesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo'la oladi.
,,Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo'lgan. O'z ma'nosidan ko'chirilgan (majoziy) so'z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan ,,yashirincha" tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, ,,Ezop tili" deyilgan va shu ta'bir joriy qilingan"¹.
Mashhur masalnavis Gulxaniyning ,,Toshbaqa bilan Chayon", ,,Maymun bilan Najjor" masallari boshlang'ich sinf o'quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do'stlik, rostgo'ylik, qoiidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g'oyalar ilgari suriladi.
Ma'lumki, tarbiya ko'proq ta'lim jarayonida berib boriladi. Bola-larga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg'usi shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo'ladi va bu orqali o'quvchilar ma'naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-muhabbat, fidoyilik, milliy g'urur, matonat, mehr-oqibat, do'stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo'ladi.
Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo'pollik, qo'rslik, yolg'onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin amaldagi boshlang'ich sinf ,,0'qish kitobi" darsliklarida masal janriga kam o'rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida masalning o'rni beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o'quvchi matndagi e'tibordan chetda qoldirgan, yuzaki o'qib o'tib ketgan, yaxshi angiashga harakat qilmagan o'rinni, bo'shliqni to'ldiradi.
3-sinf ,,0'qish kitobi"dan o'rin olgan ,,Qaysar buzoqcha" (O.Qo'chqorbekov) masali oilasi, o'rtoqlari, do'stlaridan ajralib, yomon yoilarga kirib qolgan, oqibatda ko'ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tar-biyalashda katta ahamiyatga ega.
¹
Ushbu masaldagi asosiy xulosa masal oxirida berilgan qissadan hissada, ya'ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida qoldirgan ,,Bo'linganni bo'ri yer" hikmatida o'z ifodasini topgan. Bu hozirgi kunda maqol tusini olgan. Shoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan. ,,Chumoli va Tipratikan" masali esa nasriy turga mansub bo'lib, unda Chumoli timsoli orqali bolaiar halollikka o'rgatiladi, har bir narsani, u katta yoki kichik boiishidan qat'iy nazar, so'rab olishga, egasining ruxsati bilan foydalanishga da'vat etiladi. Masalni o'qishda bolaiar Tipratikan timsoliga tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o'zining hayotida biron-bir shunday holat-voqea yiiz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o'rganadilar.
Masalning, avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo'ndaligi, soddaligi, o'tkirligi va xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta'sir qiladi. Bular o'quvchilar nutqini o'stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-harakatlari, fe'1-atvorlari, nutqiy o'ziga xosliklari o'quvchining diqqatini o'ziga jalb qiladi.
2-sinf ,,0'qish kitobi"da berilgan ,,O'roq va Kombayn" masalida o'roq va kombayn asar qahramonlari qilib olingan. Ularning muno-zarasi orqali texnikaning afzalligi: kam vaqt sarflab, samarali natijaga erishish mumkinligi hamda ularning ahil bo'lib, birgalikda mehnatga bel bog'lashlari kabi g'oyalar ilgari suriladi. Oddiy predmetlar tilga kiradi. Insonlar tomonidan aytiladigan texnika va ish quroilari ha-qidagi gap-so'zlar bevosita predmetlar tilidan beriladi.
3-sinf ,,0'qish kitobi"da ,,Qaysar buzoqcha" (O. Qo'chqorbekov), „Chumoli va Tipratikan", ,,O'jar Toshbaqa" (H. Yoqubov), ,,Chayondan so'radilar" kabi masallar joy olgan. Bu masallarning qahramoulari ham hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo'shatib yuborilsa, shataloq otib, uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to'dasidan ajralib, bo'riga duch keladi, ya'ni ko'ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan kishilar nazarda tutilgan.
,,Chumoli va Tipratikan" masalidagi majoziy qahramonlar ham aslida jamiyatimiz a'zolaridir. Chumoii hayotdagi halol, pok, to'g'riso'z insonlar bo'lsa, tipratikan o'g'ri, qallob birovning ustidan kuladigan kishilar timsolidir.
,,0'jar Toshbaqa" masalidagi Toshbaqa hayotdagi o'jar, qaysar, o'z bilganidan qoimaydigan, ko'ngli tusaganini qiladiganlar timsolidir.
Boshlang'ich sinflarda masalni o'rganayotganda bolalarni masalni ifodali o'qishga va uning mazmunini qisqa, ba'zan bir necha so'z bilan aytib berishga, ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aniqlab, o'zaro qiyoslashga o'rgatish muhim ahamiyatga ega.
Masalning allegorik mazmuniga to'xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o'xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o'zaro munosa-batlari ba'zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim bcradigan hikoya ekanini, ko'proq she'riy tarzda bo'lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o'tkir kinoya, voqealarning tez-tez o'rin almashinib turishi uni bir maromda o'qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o'qishga yetarli malaka hosil qilmagan o'quvchi awal matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim.
Masai tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasawur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o'quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so'z bilan tasvirlash, ba'zilariga o'qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo'lib o'qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramon­larga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o'ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o'qishga tayyorla-nishda uning sujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur.
4-sinf ,,O'qish kitobi"da berilgan Sh. Sa'dullaning ,,Laqma it" masalida it markaziy timsol sanaladi. Mushuk, sigir, xo'roz, tovuq va kurkalar timsolini it birlashtirib turadi. Shuning o'ziyoq it xarakterini ochish uchun uning atrofidagi timsollarning xarakter xususiyatini bi-lishni talab etadi.
Mushukning it haqidagi so'zlarini matndan toptirib o'qitish itning xususiyatini ochib beradi:
Ajab bo'ldi .... uy qurmading.
O'z va'dangda sen turmading.
Yozi bilan laqillading.
Meni ko'rsang akillading.
Sigirning it haqidagi quyidagi so'zlarini ham matndan topib o'qitish orqali itning boshqa xususiyati ochiladi:
— Menga bundoq hiyla qilma
Sigirlarni axmoq bilma....
Uyda yotding oyoq cho'zib
Sog'in sutni hadeb buzib.
So'ng o'quvchilarga itga xos xususiyatlarni ochuvchi so'z va iboralarni toptirib ayttiriladi. Shu tariqa o'quvchilar o'qituvchi yordamida itga tavsif beradilar. So'ng boshqa timsollar ustida ishlanadi. Bunda taqqoslash usulidan foydalaniladi. Mushukning yaxshi xislatlari sa­naladi. Bu kabi tavsiflar sigir, xo'roz, tovuq, kurkalarga ham beriladi. Qahramonlarga tavsif berish matn ustida ishlash orqali amalga oshiriladi. Yozuvchi foydalangan til vositasida o'quvchilar qahramonlarga tavsif berishga o'rganadilar, ularning tili ham yangi so'zlar bilan boyiydi. O'quvchilarni tavsif berishga o'rgatish uchun o'qituvchining o'zi qahramonni xarakterlovchi so'z, iboralarni tavsiya qiladi. Ular ichiga masaldagi timsollarga xos bo'lmagan xususiyatlarni ifodalovchi so'z, iboralar kiritib qo'yiladi. O'quvchi ular ichidan mosini tanlab olish jarayonida mantiqan fikrlaydi. Bu so'z va iboralar esa bolalar nutqiga ko'chadi.
4-sinf “0'qish kitobi"da berilgan ,,Baqa bilan Taqa" (Aziz Ab-durazzoq) masalida baqa timsoli orqali yoziivchi o'ziga mos bo'lmagan, o'ziga to'g'ri kelmaydigan narsaJarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o'z aytganidan qaytmaydigan, o'jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda o'zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o'ylama, uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo'lasan... Sen taqa bilan yo'rg'alay olmaysan. Yo'rg'alashni ham otga chiqargan", “Sen borligingni bildirib yurmoqchi bo'lsang, sayrab yuraver" deyishlariga quloq solmaydi. Bu o'jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho'kib ketadi. Yonidagi baqalar bo'Imaganda halok bo'lishi ham tayin edi. Kech bo'lsa ham baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar o'quvchini o'z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o'z tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar.
Shunday qilib, masal ustida ishlash quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:

•