Reja kirish

Ekish muddatlari va usullari. O'zbekistonda qishki issiqxonalar-
da bodring kuz-qishda, qish-bahorda va o'tuvchan aylanish mavsumlarida yetishtiriladi. Kuzgi-qishki aylanish mavsumida bodring umg'ini issiqxona tuprog'iga ekish orqali yetishtiriladi. Umg'ni ekishni eng maqbul muddati 10-20 avgust hisoblanadi. Birinchi terim ekilgandan so'ng 50-60 kun o'tgach o'tkaziladi. Bu aylanish mavsumi yanvar oyining boshida tugaydi. Bodring umg'ini iqtisod qilish maqsadida ko'chat bilan ekadilar Umg'larni kubiklarga va tuvakchalarga ekish muddatlari, to'g'ridan-to'g'ri tuproqqa ekiladi-gan muddatlarga to'g'ri keladi. Kuzgi-qishki davr uchun ko'chatlar bo'sh turgan oynavand issiqxonalarda viras-li kasallik tarqatuvchi hashortlar kirishini oldini olish maqsadida issiqxonaning shamollatish darchaJariga quyuq to'r qoplanadi. Ba'zan ko'chatlarni yetishtirishda xashoratlardan himoyalash maqsadida to'r bilan qoplangan yirik hajmh tonnellar jihozlanadi. Ko'chatlarni yetishtirishda (profilaktik) kasallik tarqalishini oldini olish va karantin normalariga qat'iy rioya qilinadi. Kubik va tuvaklarni tayyorlash hamda to'ldirishda boshqa qurihnalarga ko'chat yetishtirishda qo'llaniladigan tuproq aralashmalaridan foydalaniladi. Bu aylanish uchun ko'chatlarni yetishtirishda havoning harorati juda yuqori bo'ladi va uni sozlash mumkin emas. Oziqah kubiklar namhgini DTS 75-80 %, havoning nisbiy namligi esa-80-90 % ushlab turiladi. Ko'chatlarni doimiy joyga 2-3 barg chiqarganda o'tkaziladi. Ekish oldidan tuproq namlanishi uchun sug'oriladi yoki uyalarga suv quyiladi va o'simliklar o'tkaziladi, bunda kubikli ko'chatlarni 3/4 qismi yerga ko'miladi. O'zbekistonda qishki-bahorgi aylanish mavsumi kuzgi-qishki aylanish davridan so'ng, boshlanadi, bunda almashlashga rioya qilib, bodringni pomidordan so'ng ekadilar. Bunda eng erta muddatlarda ekinlarni eng yuqori liosil berishini ta'minlash juda muhim. 4-5 chinbargi bo'lgan 30 kunlik bodring ko'chatini ekishni eng maqbul muddati yanvarni birinchi yarmi hisoblanadi. Bu muddatda ekilganda hosil mart o'rtalarida chiqa boshlaydi. Ushbu aylanish uchun ko'chatlar oynavand yoki plyonkah isitiladigan ko'chat tayyorlanadigan issiqxonalarda yoki ko'chatchilik bo'limlarida zararkunanda va kasalliklarni tarqalishini oldini oluvchi profilaktik choralar va karantin talablariga qat'iy rioya qilib tayyorlanadi. O'simlik o'stiriladigan inshootlar fiimigantlar yoki formalin bilan ishlanadi. Urug', ish qurohari, idishlar dizinfeksiyalanadi. Ko'chat bo'limiga sabzavot issiqxonalari tomonidan kirish yopilib, faqat ko'cha tomonidan vaqtinchalik qurilgan (tanbur) yo'lak qoldiriladi. Kirishda dizenfeksiya aralashmasi solingan idish yoki oyoq kiyimlarni dizenfeksiyalaydigan gilamcha to'shaladi. Ishchiiarga maxsus hbos va oyoq kiyim berilib, begonalarni ko'chat bo'limiga kirishi man etiladi. Yuqori sifatli ko'chat ohsh uchun umg'ni dekabr boshlarida 848 va 12412 sm h oziqah kubiklarga ekadilar. O'tuvchan aylanish davri — O'zbekiston issiqxona sabzavot-chihgining muhim yutug'idir, chunki uning mahsuloti yilning eng «tanqis» oylarida chiqadi. O'tuvchan, (ya'ni kuz-qish-bahorgi) aylanish davrida ham partenokarpik hamda ari bilan changlanadigan duragaylardan foydalanish mumkin. Kubiklarga umg' ekiladigan eng maqbul muddat oktabrning boshi, ko'chirib o'tkazish vaqti -noyabrning boshi hisoblanadi. Hosilni chiqishi dekabr boshidan boshlanib iyun oyigacha davom etadi. O'tuvchan aylanish davrida o'simliklar boshqa aylanish davrlariga qaraganda siyrak o'tkaziladi. O'zbekistonda bahorgi isitilmaydigan plyonkah issiqxonalarga bodring bahor-yozgi aylanish davrida yetishtiriladi. Respubhkamizni janubida ulardan fevral oyi oxiri, markaziy qismida-mart oyi boshida foydalanish boshlanadi. Bahorgi plyonkah issiqxonalar uchun urug'larni ekishga tayyorlash va ko'chatlarni yetishtirish usullari qishkilarda qanday bo'lsa, bunda ham shunday. Ammo umg' va ko'chatlarni chiniqtirish albatta zarur. Ko'chatlarni kechroq davrda yaxshi yorug'likda yetishtirish, uni tayyorlash davomiyhgini qisqartirishga imkon beradi. Unib chiqishni tezlatish, o'simliklarni kasahanishini kamaytirish, noqulay holatlarga chidamliligini oshirishda bodring urug'larini ekishga tayyorlashni turli usuharidan foydalaniladi. Umg'larni biologik faol moddalar (epin, aloe sharbati va boshqa preparatlar) eritmalarida namlatish ham samarah hisoblanadi. Sovuq Liqqa chidamliligini oshirish uchun urug'larni ekishdan oldin chiniqtirish ishlari o'tkaziladi, buning uchun suvda namlatilgan urug'lar (lekin hali unmagan) nam matoga solinib, 0-2°C haroratda sovutkichlarda 2 kun ushlanadi. Bunda mato doimo nam holatda bo'lishi kerak. O'simliklarni bog'lash va shakl berish. Barcha aylanish davrlarida issiqxonalarda bodring tik bag'azda (kanopda) yetishtiriladi, bu o'simliklar uchun yorug'-lik tartibotini yaxshilaydi. Ko'chat o'tkazilgandan so'ng 3-4 kun o'tgach (tuproqqa urug' bilan ekilganda 3-4 barg paydo bo'lganda) o'simliklarni har qator bo'ylab 2-2,2 m balandlikda tortilgan gorizontal sim bag'azlarga kanop bilan bog'laydilar. Kanop uzunigi sim bag'azdan tuproqqacha masofadan 30-40 sm ortiq bo'lishi kerak. Amaliy tajribalar shuni ko'rsatadiki, kanopni sim bag'azga (echilmaydigan) tuguncha qilib emas, balki sirg'alib yuruvchi tuguncha qilib bog'lash kerak. Chunki, qattiq tuguncha qilib bog'langanda o'suv oxiriga borib kanop yana ham tortiladi va o'simliklarni ohb taslilashda halaqit beradi. Ekinni o'suv davri tugagach ularni qirqib ohb tashlashda qo'Ilar charchab qolmashgi uchun erkin skg'ahb yuruvchi tugunchalarni ishlovchini yuzi balandhgida bog'laydhar. Simga bog'langan kanopni ikkinchi uchi kerakli uzunlikda o'lchab olinib kesiladi. Uni tuproq yuzidan 10-12 sm balandlikda o'simliklarga bog'laydhar. Poyaning yo'g'onlashuvini hisobga ohb, kanop o'simliklarga xalqa shaklida qilib bog'lanadi yoki o'simliklar atrofiga erkin sirg'ahb yuruvchi tuguncha qilib o'rab qo'yiladi.Partenokarpik duragaylarni yetishtirishda 1,6 m qator oralarini har qatorlari bo'ylab bir-biridan 50 sm masofada ikkita gorizontal sim bag'azlar tortiladi. Barglar yorug'likdan yaxshi foydalanishi uchun o'simliklarni chapdagi va o'ngdagi bag'azlarga bittadan bog'lanadi. Bog'langan o'simliklar V-shaklidagi qatorlarni hosil qiladi. Kelgusida haftasiga kamida bir marta o'simlik poyasini yuqori qismini bo'sh qoldirib kanop atrofiga o'rab turiladi. Bu tadbirni kechikib o'tkazish, barg sathini va hosilni kamayishiga hamda mehnat xarajatlarini ko'payishiga olib keladi. O'simliklarni sirg'alib tushmasligi uchun kanop har bir bo'g'imdan o'tkaziladi. Bog'lashda poyani kengayishini hisobga olib albatta ortiqcha kanop qoldirish kerak, aks holda kanop poyani ichiga kesib kiradi va ildiz tizimini oziqlanishi pasayadi. Bodring o'simliklarini parvarishlashda albatta o'tkazish zarur bo'lgan tadbirlarga o'simliklarga shakl berish ham kiradi, bu vegetativ va generativ organlar orasida eng maqbul o'zaro nisbatni bog'lanishni yaratishga imkon beradi. Shakl berish deganda, asosiy poya va yon shoxlarni chilpish tushuniladi. Shakl berishda nav xususiyatlari inobatga olinadi. Ari bilan changlanadigan nav va duragaylarda markaziy (asosiy) poyada ko'proq erkak, yon shoxlarda-ko'proq urg'ochi gullar hosil bo'ladi. Ularga shakl berishda, urg'ochi gullar va yon poyalar (otpletki) faqat birinchi 3-4 bargidan so'ng olib tashlanadi (ko'r qilinadi). Bunda gul va yon poyalarni o'sish davri boshlarida ohb tashlash zarur. Ishlab chiqarish sharoitida bu tadbirlarni birdaniga, birinchi-ikkinchi bo'g'imlarda gul hosil bo'lganda o'tkazishga harakat qilinadi. Ammo, bu tadbirni o'z vaqtida 2-3 bosqichda o'tkazish, bunda guharni guhashi uchun sarflanadigan oziqa moddalarni kamaytirish maqsadida guharni shonahk davrida tashlash kerak, chunki ular keyinchalik baribir ohb tashlanadi. Poyaning yarim balandhgigacha yon shoxlarni ikkinchi bargdan keyin, yuqoridagilari esa-uchinchi bargdan keyin chilpiladi, hosili tutgan shoxlar, qari va kasahangan barglar to'nkacha qoldirmay kesib tashlanadi. Asosiy (markaziy) poyaning uchi sim bag'azga ko'chirib o'tkaziladi va unga bog'lanadi. Uning uchi sim bag'azdan yuqoridagi 3-5 bo'g'indan so'ng, sim atrofiga o'rab chilpiladi, 1-2 yuqoridagi yon shoxlar past-ga tushirihb, egat yuzidan 1 m balandlikda oxirgi marotaba chilpiladi, o'simlik-ni uchini birdaniga chilpilamasdan, uni sim bag'az atrofida 2 marta aylantirib, pastga tushirigandan keyin, tuproq yuzasidan 80-100 sm balandlikda chilpish mumkin (111-rasm). Barcha o'simliklarni uchini bir tomonga yo'naltirish juda muhim. O'simliklarni uchi sim bag'az atrofida ikki marta ehtiyotlik bilan o'raladi. Bunda poya egihb qolmasligi, aralashib ketmasligi va yorilmasligi lozim. Odatda poya egihb qolmasligi uchun birinchi aylantirishda sakkiz shakhda kanop bilan sim bag'azga bog'lab qo'yiladi. Poyalar uchini o'sib ketmasdan, o'z vaqtida yotqizish juda muhim, chunki, o'sib ketgan poyalar egiluvchanligini yo'qotib, ularni sim bag'azga joylashtirish qiyinlashadi, ko'p hoharda bukilib sinadi. Poyaning uchi keyingi o'simlikkacha ohb borilib, so'ng 1-2 barg qoldirib pastga tushiriladi va chilpib tashlanadi. Shunday qihb sim bag'azda 4-5 barg shakhan-tiriladi. Sim bag'az ustidagi 1-2 barg qo'ltig'idagi yon poyalar asosiy poyadagi barglarni to'sib qolmasligi uchun ohb tashlanadi. Shuningdek, oxirgi barg qo'ltig'ida joylashgan yon shoxlar ham qo'shni o'simlikni to'smasligi uchun ohb tashlanadi. Yorug'likdan samarah foydalanish uchun qo'shni o'simlik oralig'ida faqat ikki barg qo'ltig'idagi yon shoxlargina qoldiriladi. Bit poyalar har 50 sm da, keyingi tartiblarda hosil bo'lgan poyalarni 2 barg qoldirib chilpiladi. Ekilgandan so'ng 2,5-3 oy davomida o'simliklarga benuqson shakl berilib boriladi, yalpi hosilga kiraboshlaganda yon shoxlar ekinlarni zichlantirmasligi, chetki yo'laklarga o'tmasligi nazorat qilinadi va ularda 2 ta barg qoldirib chilpiladi. Chilpish har haftada o'tkazilib, bunda faqat shoxlarni uchi chilpiladi. Chilpishni kechiktirilishi va yon shoxlarni 5-20 sm gacha va undan uzaytirib ohb tashlash o'simliklarni kam quwatligiga, tugunchalarni qurishiga va hosil kamayishiga ohb keladi. Bundagi mevalarni aniq soni va yon shoxlar soni chegaralanmaydi. Uzaytirilgan ekinda o'simliklarda 2 tartibdagi yon shoxlar qoldirihb, ular 1-2 bargdan keyin chilpiladi. Changlatuvchi duragay o'simligiga shakl berishda asosiy poyaning 5 bo'g'imidagi yon shoxlar va urg'ochi guhari ohb tashlanadi. Keyinchalik yon shoxlar 2-3 bargdan so'ng, yuqori pog'onadagilari esa 3-5 bargdan keyin chilpiladi. Asosiy palakni sim bag'az atrofida o'rab, pastga tushiriladi va tuproq yuzidan 80-100 sm balandlikda chilpiladi. Uzun mevah partenokarpik navlarga alohida shakl beriladi. Qishki-bahor-gi davrda asosiy palakda 50-60 sm balandlikkacha (8-bo'g'inlar) barg qo'ltig'idagi gullarni va shoxlarni murtagi ohb tashlanadi, ya'ni ko'r qilinadi. Keyingi 4-5 barg bo'g'inlarida yon poyalar (bachkilar) qoldirihb, ular birinchi bargdan so'ng chilpiladi. Bu barg qo'ltig'idagi urg'ochi guhar ohb tashlanadi. Asosiy poyaning keyingi 5-6 barg bo'g'inlarida 1,5-1,7 m balandhgigacha, agar bu yerda mevalar paydo bo'lmasa, yon poyalar ohb tashlanmaydi, ularni ikkinclii bargdan so'ng har birida ikkitadan meva tugunchalarini qoldirib uchi chilpiladi. Tik sim bag'azlargacha yon poyalarda 3-4 ta meva qoldirib 3-4 bargdan so'ng chilpiladi. Pastki pog'onalardagi ikkinchi tartibh, yon poyalar kesib tashlanadi, o'rtadagilari esa, bitta meva qoldirib birinchi bargdan so'ng chilpiladi; yuqoridagi pog'onada ikkinchi tartibh yon poyalarda ikkita meva tugunchalarini qoldirib ikkinchi bargdan so'ng chilpiladi (112-rasm). Yoritilganligiga ko'ra asosiy poyada 4-6 dona meva sliakhanadi. Asosiy poya-ning barg qo'ltig'ida, shakhanadigan barglar, yon poyalar ohb tashlanadi. O'simliklarni yuqoridagi uchi sim bag'azlardan yuqoridagi 3-5-chi barglardan so'ng chilpiladi, uni bir tomonga egib sim atrofiga o'raladi va sakkiz qihb sin-mashgi uchun mahkam bog'lanadi. Yuqoridagi 2-3 barg bo'g'inlarida, yon poyalar qol-dirihb, ular pastga tushiriladi, ikki marta ketma-ket har 50 sm o'sgandan so'ng o'sishni davom yettiruvchi shoxni qoldirib uni egat yuzidan 1 m balandlikkacha yetkazib uchi chilpiladi. Keyinchalik hosil berish davrida shakl berish tadbirlari yuqoridagi poyalar uchini chilpish, ularni pastga egatlar ichiga yo'naltirib o'stirish, ikki tutash bag'azlar orasidagi bo'shliqni yopihb ketishiga yo'l qo'ymaslikdan iborat bo'ladi. Shu bilan bir vaqtda ertalabki soatlarda havo ochiqhgida hosili tamom bo'lgan yon poyalar, qarigan va kasahangan barglar xalqa qihb (asosiy poya badaniga taqab) kesib ohnadi. Nobud bo'lgan barglar, shakli o'zgargan meva tugunchalari munta-zam ohb turiladi. Bahorgi-yozgi ekinda bodringni parte-nokarpik duragaylarga shakl be-rishda asosiy palakdagi pastki 3-4 bo'g'imlari to'hq ko'r qihb qo'yiladi. Ke-yingi bo'g'imlardagi yon shoxlar 2-3 Asosiy novda sim bag'az ustida 3-4 bargdan so'ng chilpib tashlanadi. Asosiy poyaning yuqori pog ona- larida 1-2 ta yon shox tushirilib, ularni har 50 sm chilpib tuproq yuzidan 1 m balandlikkacha har 50 sm davom etuvchi poya qoldiriladi (113-rasm). Qisqa aylanishli isitilmaydigan bahorgi issiqxonalarda o'simliklarga birmuncha boshqacharoq shakl beriladi. Asosiy palak sim bag'azdan yuqoridagi 5-6 bargdan so'ng chilpiladi, yuqori bo'g'imlardan chiqqan yon shoxlarni pastga tushirmasa ham bo'ladi. Mayda mevali partenokarpik duragaylar o'simliklarini kuzgi-qishki aylanishda shakllantirish jarayonida asosiy novdaning pastki 4-5-chi bo'g'imlari ko'r qilib qo'yiladi (taqab kesiladi). Keyingi 2-4 barg qo'ltig'idagi yon shoxlar 1-2 ta barg qoldirib asosiy novdani keyingi bo'g'imlaridagi 2 tadan barg qoldirib keyin chilpiladi. Asosiy poyaning uchi sim bag'az atrofiga o'rab keyin chilpiladi (114-rasm) Uzun mevah patrenokarpik duragaylarda asosiy poyani 40 sm balandhgigacha barg qo'ltig'idagi naychalarni (yuqori nisbatan kechroq yuqori hosil ohsh uchun naychalarni 60-70 sm balandlikkacha ohb tashlanadi), yon shoxlarni esa 90 sm dan keyin ohb tashlanadi. Keyinchalik yon shoxlarda bitta barg va bitta meva qoldirib kesib tashlanadi. Asosiy palakni sim bag'az yuqorisidan 3 ta bo'g'im qoldirib chilpiladi.
O'simlikni parvarishlashda qari barglaridan tozalab turish zarur tadbir-lardan hisoblanadi. Qari barglar - kasallik manbayidir. Shuning uchun ularni o'tkir pichoq yoki tok qaychi bilan bandini qoldirmay kesib tashlanadi. Qurigan barglar, bujmaygan tugunchalar va mo'ylovlari muntazam olib turiladi. Arilar yordamida changlatish. Ari bilan changlanadigan nav va duragaylar-ni yetishtirishda yirik issiqxonalarga ari uyalari o'rnatiladi (bir ari oilasi 500-1000 m 2 ). Qishki-bahorgi va o'tuvchan aylanishlarda asalari uyalari issiqxonadagi doimiy joyiga ko'chat ekilgandan 2-3 kundan keyin ohb kiriladi. Asalarilar qishgi tinimidan keyin ichaklarini tozalab olishlari uchun uchib olishlari lozim. Ularga ochilgan gullar yoki oqsilli ovqat zarur bo'ladi. Shuning uchun chang-latuvchi duragaylarda 4-5 bo'g'imlarda erkak guharni qoldirib yon shoxlarni ohb tashlash mumkin. Changlatishning sifati shuningdek, mevalarni shakllanishi erkak guharni soniga, changlarga va issiqxonadagi ishchi ariqlar soniga bog'hq bo'ladi. Erkak va urg'ochi guharni agrofitotsenozda 1:6 nisbatda bo'hshi maqsadga muvofiqdir. Urg'ochi guharni jadal changlanishi uchun asalarilar 7-9 marta qo'nishlari kerak. Guhashni birinchi kunida bodring gullarini changlatishda 93-95 %, ikkinchi kunida 80 % meva tugadi. Agrofitotsenozda erkak guharni soni changlatuvchi duragay o'simliklarni soniga, yoshiga va yetishtirish sharoitiga bog'hq bo'ladi. O'simliklarni o'sish va rivojlanishidagi susayishlar nektar ajralishini kamaytiradi. Buning natijasida asalarilar bodring gullariga kam qo'nadi. Bunda naylar quriydi, bu o'z navbatida sifatsiz mahsulotni ko'proq chiqishiga ohb keladi. Issiqxonalarda bodring changlatishida 6-8 uya kuchi ega ari oilasida bu yilgi ona arida va etrah uglevodlar (har bir uyacha 1,5-2 kg asal), oqsillar (2-2,5 kg changlar) zaxirasi bo'hshi asosiy qoidalardan hisoblanadi Bu changlatish davrida arilarni yuqori uchish faohyatida bo'hshini ta'minlaydi. Angar issiqxonalarda uyalar ko'ndalang tomonga, blokhlarda esa markaziy yo'lakni oxiriga joylashtiriladi. Arilar sumnkah yuqori havo namhgi bo'lgan bodring ekilgan issiqxona-larda ishlaganda nobud bo'ladi. Arichilar haftada ikki marta ari uyalarini ko'zdan kechiradilar, zaruriyat bo'lganda shakar sharbati bilan ularni oziqlantirib, zaxiradagi asalari uyalari hisobiga changlatishni kuchaytiradilar. Aprel oyiga kehb, ko'plab arharni ishdan chiqishi kuzathadi va bunda eski uyalarni (eski uyalarni qayta tiklash uchun ular asalari xo'jaligiga (pasekaga) ohb chiqiladi) yanghariga ahnashtiriladi. Arilar bilan ishlashda xavfsizlik qoidalariga amal qilinishi lozim, issiqxona ishchilari ro'mol o'rash, atir va boshqa hidh moddalarni ishlatmasliklari talab etiladi. Katta bo'lmagan issiqxonalarda ari bilan changlanadigan duragaylarni yetishtirishda ayrim vaqtda qo'lda changlatish qo'llaniladi, buning uchun erkak guhar yulib olinadi va ularni bittasi bilan 2 ta urg'ochi guhar .Gullarni qo'lda changlanadi (115-rasm). Biroq bu tadbir ko'p mehnat talab etadi. Partenokarpik navlar uchun changlatkich nafaqat kerak emas, balki u zarardir.