Reja: Tijorat banklari kapitali va uni tashkil qilish bilan bog‘liq risklar

Rezerv kapitali - bankning umumiy va maxsus maqsadlari uchun (masalan, devalvatsiya uchun zaxira, trast operatsiyalari buyicha biznes uchun zaxira, ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun zaxira va boshqa maqsadlar uchun) yaratgan zaxirasining hisobi 30903 - 30906 balans hisobvaraqasida olib boriladi. Ushbu zaxira bankning taqsimlanmagan foydasi hisobiga tashkil etiladi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng sof foyda hisobiga shakllangan zahiralardir.
Ushbu zahiralarga ajratiladigan chegirmalar miqdori ochiq e’lon kilinadigan hisobotda ko‘rsatilishi lozim. Zahiradan bank faoliyatida vujudga keladigan turli zararlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalaniladi. Bundan mazkur zaxiralar hisobiga qoplanadigan barcha zararlar foyda va zararlar hisobida aks ettiriladi. 30903 - umumiy zaxira fondi bo‘lib, bu hisobvarag‘i bankning taqsimlanmagan foydasi hisobidan umumiy maqsadlar (masalan, bank
faoliyatini kengaytirish, bank uchun zaruriy vositalarni sotib olish va ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun va hokazo) uchun tashkil etgan zahirasi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan.
30906 - Devalvatsiya uchun zaxira bo‘lib, bu hisobvaraqda milliy valyutaning devalvatsiyasi natijasida ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zaxiraning hisobi yuritiladi. Ushbu zaxira mablag‘lari bankning taqsimlanmagan foydasining ma’lum qismidan va valyutadagi bank aktivining ustav kapitaliga tegishli ekvivalentini qayta baholash natijasida hisoblangan mablag‘lardan tashkil topgan.
Maxsus zaxiralar - "Standart", "Substandart", "SHubhali" va "Umidsiz" deb tasniflangan kredit va lizing operatsiyalari yoki boshqa alohida muayyan aktivlar buyicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun uchun zaxira tashkil qilinadi.
Taqsimlanmagan foyda. Bu hisobvarag‘i bankning butun faoliyati davomida olgan foydasining taqsimlanmagan qismi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan.
Bank kapitalining uchta asosiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Bular: himoya, operativlik va tartibga solish funksiyalaridir.
Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bankning o‘z kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. CHunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga tashkil topadi. Bundan tashqari bank kapitali aksionerlar risklarini kamaytiradi.
Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, mabodo bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyat ko‘rsatishiga keng yul ochib beradi. Lekin shuni e’tiborga olishimiz kerakki, tijorat banklari ko‘pgina korxonalardan farqli o‘laroq o‘zlarining to‘lovga qobiliyatligini joriy bank daromadi hisobiga ta’minlaydilar va faqatgina zararning bir qismi kapital hisobiga qoplanadi.
Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, yirik ko‘zda tutilmagan xarajatlar sharoitida bank o‘z operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. SHu kabi chiqimlarni moliyalashtirish uchun bankning o‘z kapitali ichiga kiruvchi turli xil rezerv fondlar mavjud. Lekin mijozlarning ssudalarni ommaviy qaytarilmasligi yuz berganda, zararni qoplash uchun aksionerlik kapitali bir qisminigina ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bank o‘z kapitalining mavjudligi uning ishonchligi va likvidliligining birinchi shartidir.
Bank o‘z kapitalining himoya funksiyaga qaraganda operativlik funksiyasi ikkinchi darajali bo‘lib hisoblanadi. U bankning o‘z mablag‘larini er, bino, inshoot jihozlarni qoplash uchun moliyaviy rezervlarni shakllantirishga ajratishni o‘z ichiga oladi. Bu moliyaviy resurslar manbai bank ishi faoliyatining birinchi bosqichlarida, ta’sischilar bilan bir qatorda birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirishlarida juda keraklidir. Bank rivojlanishining keyingi bosqichlarida bank kapitalining roli muhim bo‘lib, bu mablag‘larning bir qismi to‘g‘ri rezervlarni tashkil qilish uchun uzoq muddatli aktivlarga sarflanadi. Garchi zararni qoplashning asosiy manbai foyda jamg‘arish bo‘lsa ham zararni qoplash uchun yangi aksiyalar chiqarishadi yoki uzoq muddatli qarz olinadi.
Bankning o‘z kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapitali ko‘rsatkichi yordamida davlat organlari bank faoliyatiga baho beradilar va nazorat qiladilar. Odatda, bank o‘z kapitaliga uning minimal miqdori, aktivlar me’yori va boshqa bank aktivini sotib olish shartlari bo‘yicha talab qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy meyorlar, asosan, bankning o‘z kapitali hajmidan kelib chiqadi. Tartibga soluvchi funksiyaga kapitalni ssuda va investitsion operatsiyalarni chegaralash maqsadida ishlatish ham kiradi.
Bankning ustav fondini o‘zgarishi ustav fondi miqdorining oshirilishi va
kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin.
Bank ustav kapitali qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalarni nominal qiymatini ko‘tarish yo‘li bilan oshirishi mumkin.
Aksiyalarni nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav fondini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foydaning bir qismini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymatini oshirilgan qismini to‘lanishi.
Ustav fondini oshirish uchun qilingan o‘zgartirishlarni bank ustaviga kiritish
to‘g‘risida ta’sischilar qaror qabul qiladilar.
Qo‘shimcha aksiyalarni chiqarish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish uchun tijorat banklari Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga quyidagilarni topshiradi:

• 
  qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish to‘g‘risida bank vakolatli organining qarori;
  
• 
  agar aksiya ochiq obuna yo‘li bilan tarqatilsa, bank vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti;
  
• 
  aksiya yopiq holda taqsimlansa, aksiyalarni chiqarish to‘g‘risida axborot beriladi;
  
• 
  bank kengashi raisi imzolagan ustav kapitalini oshirish va aksiyalar emissiyasiga rozilik berish to‘g‘risida Markaziy bank nomiga berilgan iltimosnoma. Taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqish va rozilik berish bir oy muddat ichida amalga oshiriladi.
  

Bank ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin.
Agar bank ustavida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, aksiyalarni bir qismini sotib olish va ularni to‘lash yo‘li bilan bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat beriladi.
Agar kamaytirish natijasida ustav kapitalining eng kam miqdoridan kamayib ketsa bank ustav kapitali miqdorini kamaytirishga ruxsat berilmaydi.
Aksiyalarni nominal qiymati pasaytirilganda aksiya narxi va yangi nominal qiymat o‘rtasidagi farq aksiyadorlarga qaytariladi.
Ustav kapitalini kamaytirish uchun tijorat banklar faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga iltimosnoma va ustav kapitalini kamaytirish to‘g‘risida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori topshiriladi. Rozilik bir oy muddatda beriladi.
Ustav kapitalining kamaytirilishi yoki oshirish omonatchilar manfaatlariga va bank moliyaviy ahvoliga xavf solsa yoki bir aksiyador ulushi belgilangan normadan oshib ketsa, Markaziy bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat bermaydi.
Markaziy bank o‘z xulosasini asoslagan holda bir oy ichida yozma ravishda tijorat bankiga yuboradi.
Shuni aytish kerakki, bank kapitalining asosiy maqsadi - riskni kamaytirish va kapitalning moliyaviy resurslar bozoriga kirish yo‘lini ta’minlashidadir.
Bank kapitali operatsion xarajatlarni moliyaviy bozorlarga erkin kirib borishini ta’minlash orqali kamaytiradi. Bank kapitali doimiy manbalardan odatdagi stavkalarda qarz olishga imkon beradi. Katta miqdordagi kapital bankning barqaror obro‘sini va omonatchilar ishonchini ta’minlaydi.
Bank kapitalining aktivlarga nisbati, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan normativlar bilan o‘zaro yaqindan bog‘liq. YA’ni, kapital qarz olish bilan yangi aktivlar jalb qilinishini choralash orqali riskni oshib ketishini to‘xtatadi va kamaytiradi. Agar banklar ssuda miqdorini oshirmoqchi yoki boshqa aktivlarni sotib olmoqchi bo‘lsalar, yuqorida keltirilgan yo‘llar bilan ular aksioner kapitalini qo‘shimcha moliyalashtirish bilan olinishini ta’minlashlari kerak. Bu aktivlarning spekulyativ o‘sishini oldini oladi. Chunki banklar o‘z aktivlarini samarali boshqarish imkoniyatlarini saqlab qolishlari kerak.
Yuqorida aytilgan bankning o‘z kapitalining funksiyalaridan xulosa qilib aytsak, bankning o‘z kapitali - bank tijorat faoliyatining asosidir. U bank mustaqilligini va turli risklar bo‘yicha salbiy oqibatlarni oldini olish manbai bo‘lib, moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi.