“Allotsentrik” tiplar: Sarguzashtchi va o’z boshiga tadqiqotdan
zavq oladi, kashfiyotdan zavqlanuvchi va yangi hayajonlarni istaydi.
Kashfiyotsiz yerlarni borib ko’rishni hohlaydilar. Umuman, qiziqish
doirasi katta. Turistik hususiyati bo’lmagan yerlarni sevadilar. O’ynash
49
va ovqatlanish mavzusida, asosan, komfort va qulaylikni yoqtiradilar.
Boshqa o’lkaning insonlari bilan tanishishdan, madaniyatlari bilan
qiziqishdan zavqlanadilar.
"Psixotsentrik" tiplar: Pakettur tanlaydilar. Unchalik faol emaslar.
Quyosh, dengiz, qum kabi hammaning birgalikda qatnashadigan
faoliyatlaridan zavk oladilar. - Ziyorat qilinadigan joylarga asosan
tayyorada emas, balki avtomobil bilan borishni xush ko’rishadi. -
Tanilgan bilingan joylarni tanlaydilar restoran, klublarni va oldisotdi
markazlarini tanlaydilar. Turizm loyihalarini rivojlantirish bosqichlarning
barchasida bo’lmoqdadir. Bu erda eng ma’lum va ahamiyatli muammo
quyi tuzilmaning qaysi nisbatida turizm investitsiyasi bilan tug’ridan
bog’lanishda bo’lganidir. Biror turistik joy uchun qilingan havo
maydonining (aeroportning) kengaytirilishi, yangi bir quruqlik yo’lining
qurilishi ayni vaqtda hamma mintaqa transportiga va boshqa sektorlarga
foydali bo’lmoqtadir. Masalan: turistik muassasalarkompleksi uchun
ro’yobga chiqarilgan suv kanallaridan, kompleksning joylashish
nuqtasidan shahar,tuman yoki qishloq aholisi ham foydalanadi.
Turistik muassasalar ko’rish uchun qilingan quyi tuzilma
investitsiyasi
boshqa
sektorlarda
va
qushni
tumanlarda
ham
foydalanilganidan turistikmuassasalar qurilishi sababi bilan ro’yobga
chiqqan quyi tuzilma investitsiyasitannarxini faqat u muassasalar bilan
bog’likq ko’rish va u muassasalarning tannarxiga qo’shish va tannarx
hisoblarini bunga ko’ra yuritish noto’g’ridir. Buning aksincha, turistik
muassasalar asosan shahar mehmonxonalari, shaharning mavjud hamma
quyi tuzilish imkonlaridan foydalanmoqdalar. Faqat bu foydalanish
mavjud bir davlat xizmati investitsiyasidan foydalanish chegarasidan
50
o’tmaydi. Turizm talabining investitsiyaga ta’siri, har qancha investitsiya
loyihalarining tayyorlanish bosqichida bozor vazifalarining ichkarisida
o’rganilgan bo’lsa ham kupincha ratsional bo’lmagan omillarga
bog’liqbo’lgani uchun o’lchanish va baholantirilishi ham qiyindir. Ichki
va tashqi turizm talabi faqat daromad kabi iqtisodiy omillarning rol
o’ynagani bir soha bo’lmasdan moda, ko’rgazma iste’mol havosi,
snobizm, ijtimoiypsixologik omillar kabi bir nechta omil ham turizm
talabining ta’sirchisidir. Turizm bozorini yaxshi o’rganish, xavas
anketalarini qo’llash, davomli bozor nazorati qilish shartdir. Faqat, turizm
sektoridagi loyihalarning hech bir vaqt har qaysi bir sektor loyihasi kabi
oddiy bir shaklda buyurilib qo’lga olinmasligini bilish kerakdir. Shu
sababli ham sektorlar orasi alternativ investitsiya loyihasi muhokamasini
qilish juda qiyindir. Turizm investitsiyasi loyihalarining milliy iqtisodga
bo’lgan ta’sirlari yuqori, hosil qilganlari korxona foydaliligi boshqa
sektorlarga qaraganda juda kam qanoatlantiruvchi bo’lgani uchun bu
loyihalarning baholanishida alternativ loyihalar asosiy o’rinni egallaydi
va munosib ko’rilgan va loyihalarning rag’batlantirish tadbirlaridan
keraklicha
foydalanishlari
asos
qilib
olinadi.
Rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun jismoniy rejalashtirish ishlarining bir butunlik ichida
yuritilishida hisoblanmaydigan foydalar bo’lmoqdadir. Turizmda
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari turizm investitsiya
loyihalarida bajarila olishning tekshirilishi uchun, oldin investitsiya
loyihasining ruyobga chiqarilishi tahlil qilinadi. Undan keyin,
rivojlantirish ishlarining yuzaga chiqargani natijalar, ma’lum kriteriyalar
jihatidan mezonlashtirish tahlili tobe tutiladi. Shunday qilib, investitsiya
loyihalarining moliyalashtirilishitugatilgan loyihalarning tadbiq qilish
51
sohasig qo’yilish yoki qo’yilmasligi qaror qilinadi, investitsiya
alternativlaridan qaysisining yoki qaysilarining tanlanishida makro va
mikro iqtisodiy yo’nalishidan manfaatli bo’lishi aniqlangan bo’ladi.
Loyihani moliyalashtirish operatsiyasining ob’ektiv bir ko’z bilan va
ma’lum mezonlarga asoslanib yuritilishi, beriladigan qarorning to’g’riligi
va manba ta’minlanishida eng samarali sohalarning belgilanishi
majburiydir. Shunday ekan loyihani tayyorlagan kishi yoki gurux
mavzuga odatlanganligi sababida qilingan xatolarni aynan qabul qilish va
yangilash orzusida bo’ladi. Shu sababli, investitsiya loyihalarini
moliyalashtiradigan kishi yoki gurux bilan tayyorlangan kishi yoki
guruxning farqli bo’lishi mavzusi ustida talabchanlik bilan yoritilishi
kerak, har qancha turizmda baza yaratish, valyuta kirimini yaratish kabi
funktsiyalarga sohib bo’lsa ham bu hususiyatlar turizm sohasida
qilinadigan har qanday investitsiyaning munosib bo’lish yoki
bo’lmasligini qaror bera olish uchun etarlisoliqlar emasdir. Shu sababli
turizm investitsiya loyihalarining hosil qiladigani foydalar bilan
keltiradigani tannarxlarning qiyoslanish yo’liga ketilishi kerak. Xususan,
industriya loyihalarining moliyalashtirilishida qo’llanilgan uslublar,
turizm investitsiyasi loyihalarini moliyalashtirish uchun ham joriy
qilinadi. Turizmda investitsiya loyihalarining moliyalashtirilishi uchun
oldin bozor izlanishlari aniqlangan bo’lishi, to’liqliq nisbatlari bila
loyihada qo’llaniladigan narxlarning sog’lom va ishonchli soliqlarga
tayanib tayanmasligi nazorat qilinishi kerak. Turizmda investitsiya
loyihalari, ma’lum bir tovar yoki xizmat ishlab chiqarilishga ajratilishi,
ko’zlangan manbalarning iqtisodiy va moliyaviy tomondan avantajl bir
ta’minlanish bo’lish bo’lmasligini ko’rsatishi yuzasidan ro’yobga
|