Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi

---

 
YANGILANAYOTGAN OʻZBEKISTON TARAQQIYOTIDA IQTISODIY FANLARNI 
OʻQITISHNING DOLZARB MASALALARI 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI 
 16-iyun, 2023- yil 
541
ONA TILI TA’LIMIDA UNLI TOVUSHLARNI O‘QITISHNING MAVJUD HOLATI 
TAHLILI 
Ganiyeva Dildora Sagdullayevna 
Samarqand davlat universiteti 2-kurs tayanch doktoranti 
[phone], [e-mail] 
https://doi.org/10.5281/zenodo.8051929 
Annotatsiya.Ushbu maqola ona tili dastur va darsliklarida unli tovushlar ta’limiga doir 
o‘quv materiallaritahlili, “Ona tili” darsliklarida unli tovushlarni o‘qitishning muammo va 
yechimlari. O‘quvchilarda adabiy talaffuz ko‘nikmalarini shakllantirish usullarini rivojlantirish. 
Shuningdek, milliy unli tovushlarni o‘qitishning qonun-qoidalari, orfoepik jihatiga e’tibor 
qaratish, metodika sohasida mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqot olib borgan ayrim olimlar fikriga 
qisman munosabat. 
Kalit so‘zlar: fonetika, talaffuz, imlo, unli va undosh tovushlar, mashq va topshiriqlar. 
 
Tilni o‘rganish tovushdan boshlanadi. Har qanday tilda unli tovushlar muhim ahamiyatga 
ega, ayniqsa, turkiy tillarda. Unli tovushlar bo‘g‘in hosil qiladi, urg‘u oladi, musiqiylik kasb 
etadi. Eng asosiysi, muloqotning jozibali bo‘lishiga xizmat qiladi, agar so‘zlovchi uni to‘g‘ri 
talaffuz qila olsa. O‘zbek tilini ona tili sifatida o‘qitishda eng katta muammolardan bir bu adabiy 
talaffuzga o‘rgatish, to‘g‘ri talaffuz va to‘g‘ri yozishga o‘rgatish bo‘lib, bu, albatta, unli 
tovushlar bilan bevosita bog‘liq. Bugunga qadar o‘zbek o‘quvchisi o‘z ona tili tovushlarini 
to‘g‘ri ayta olmayotgan ekan, demak, buning ikkita sababi bo‘lishi mumkin: 
birinchidan, 
ilmiy lingvistik asoslarning yetarli emasligi, ya’ni o‘zbek tilida unli 
tovushlar va ularni ifodalovchi grafemalarning nomutanosibligi; 
ikkinchidan,
metodik jihatdan yetarlicha o‘rganilmaganligi, ya’ni o‘zbek tili tovushlarini 
o‘qitishning pragmatik usullari ishlab chiqilmagan, ilg‘or pedagogik texnologiyalar yetarlicha 
joriy etilmaganligi. 
Ona tili ta’limida hali ham qaysi sinfda nimani o‘qitish, unli tovushlarni o‘qitishda o‘quv 
topshiriqlardan qaysi birini qo‘llash kabi muammolar hal etilmay turibdi. Umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarining “Ona tili” darsliklarida unli tovushlarni o‘qitishning o‘rganilishi ayrim holatlarni 
ta’rif va tavsiflash bilan chegaralanib qolmoqda. Holbuki, o‘zbek tilining fonetik qurilishi o‘ziga 
xos murakkabliklarga ega bo‘lib, uni o‘zlashtirish nafaqat xorijliklardan, balki o‘zbeklardan 
ham qunt bilan ishlashni talab etadi. Zero, bugungi kunda ommaviy axborot vositalarida ayrim 
teleboshlovchilar, radiomuxbirlarning o‘z nutqlarida g‘ayritabiiy talaffuzlardan foydalanishlari 
kishining g‘ashini keltiradi va bu holat ularning adabiy talaffuz me’yorlarini to‘g‘ri o‘zlashtira 
olmaganliklarini sezdirib turadi. 
Vaholanki, o‘zbek o‘quvchilariga ham unli tovushlarni o‘qitish ta’limi jarayonida faqat 
nutq organlarining darslikdagi umumiy grafik chizmasi bilan chegaralanib qolmasdan, tovushlar 
talaffuzi holati aks etgan maxsus chizmalar asosida ta’lim berish, fonetik mashqlarga imkoni 
boricha boshlang‘ich sinflarda ko‘proq o‘rin ajratish, yuqori sinflarda ularga o‘rni bilan qaytib 
turish adabiy til me’yorlarini egallashning muhim omili ekanligini shu o‘rinda alohida ta’kidlash 
lozim. 
Maktab “Ona tili” darsliklarida ham, oliy ta’lim darsliklarida ham fonetik mashqlarga 
o‘rin ajratilmagan. Bu holat o‘zbek adabiy talaffuz me’yorlarining o‘quvchi va talabalar 
tomonidan yetarlicha o‘zlashtirilmay qolishiga olib kelayotgan sabablardan biridir. Ona tili 

---