Respublikasi oliy ta`lim,fan va innovatsiyalar vazirligi

3.2-jadval
10-12 yoshli bolalarning jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari (n=30)

№	Ko‘rsatkichlar	Tadqqot ko‘rsatkichlari
		Guruh	10 yosh	11 yosh	12 yosh	10-11		11-12		10-12
						t	P	t	P	t	P
1.	Tana uzunligi, m/sm	T N	138,7±1,1 138,7±1,1	148,9±1,2 146,4±1,2	152,0 ±1,1 150,1±1,3	6,00 4,00	<0,001 <0,001	2,06 1,91	>0,05 >0,05	8,5 6,4	<0,001 <0,001
2.	Tana og‘irligi, kg	T N	35,0±0,5 34,2±0,7	37,2±0,4 36,8±0,5	39,1±0,5 37,3±1,4	3,43 3,02	<0,001 <0,001	2,96 1,48	<0,05 >0,05	5,85 1,92	<0,001 >0,05
3.	O‘pkaning tiriklik sig‘imi, ml	T N	1800±45 1800±45	2005±45 1900±30	2550±45 2400±43	0,09 2,03	>0,05 >0,05	9,05 9,54	<0,001 <0,001	11,7 9,6	<0,001 <0,001
4.	Panja kuchi, o‘ng qo‘l, kg	T N	15±0,5 15±0,5	17±0,9 16±0,8	20±0,8 18±0,7	1,96 1,06	>0,05 >0,05	2,08 1,95	>0,05 >0,05	5,3 3,48	<0,001 <0,01
5.	Panja kuchi, chap qo‘l, kg	T N	13±0,3 12±0,3	15±0,9 14±0,6	18±0,6 16±0,8	2,12 2,98	<0,05 <0,05	2,30 2,0	<0,05 >0,05	7,4 4,7	<0,001 <0,001

Boshlang‘ich tayyorgarlik guruhining birinchi yili qabul qilingan 10 yoshli bolalar 600 metrga yugurishda tajriba guruhida tajribadan oldin 2:14.0±0,20 ni. tashkil qildi, tajribadan keyin 2:06.0±0,21 ni tashkil etdi. Nazorat guruhida esa tajribadan oldin 2:15.0±0,28 ni tashkil qilgan bo‘lsa, tajribadan keyin 2:08.0±0,30 ni tashkil qildi. Tajriba va nazorat guruhi o‘rtasidagi farq Styudent t=0,44 ga teng (P>0,05).
6 daqiqa yugurishda 10 yoshli tajriba guruxidagi 15 nafar boladan 5
nafari 1070 metrga, 6 nafar bola 1160 metrga, 4 nafari 1250 metrga
yugurushdi. Nazorat guruxidagilar esa 5 nafari 1050 metrga, 6 nafari 1130 metrga, 4 nafari 1232 metrga yugurdi. Bundan ko‘rinib turibdiki, tajriba va nazorat guruhi o‘rtasidagi farq Styudent t=3,11 ga teng (P<0,05) (3.3 jadval).
3.3-jadval Tajriba va nazorat guruhlaridagi 10 yoshli o‘g‘il bolalarning
umumiy chidamlilik ko‘rsatkichlari

№	Test ko‘rsatkichlari	Tajriba guruxi n=15	Nazorat guruxi n=15	t	P
1.	600 m.ga yugurish.daq	2: 14.0±0,20 2:06.0±0,21	2:15.0±0,28 2:08.0±0,30	0,03 0,44	>0,05 >0,05
2.	6 daqiqa yugurish. m	1000±3,00 1160 ±2,49	1098±3,11 1130±3,01	2,27 3,11	< 0,05 < 0,01
3.	1000 m.ga yugurish soniya/daq	5:41.0±0,12 5:39.0±0,8	5:40.0±0,30 5:65.0±0,03	0,03 0,70	>0,05 >0,05
4.	Statik chidamlilik (yarim o‘tirib turish)	159±10,5 164±10,1	158±11,2 160±10,1	0,2 0,28	>0,05 >0,05

Tajriba guruhidagi 10 yoshli bolalar 1000 m. ga o‘rtacha 5:39.0±0,8 soniyaga yugurgan bo‘lsa, birinchi o‘quv yilining oxirida 15 nafardan 5 tasi 5:39.0±0,8 soniyaga, 4 nafari 5:40.0±0,7 soniyaga, 6 nafari 5:45.0±0,6 soniyaga yugurishdi va o‘zining shaxsiy natijasini 0,2 soniyadan 0,5 soniyagacha yaxshiladi. Nazorat guruhida mutanosib tarzda 6:05.0±0,30 daqiqaga yugurib, guruhlar o‘rtasida t=0,70 statistik farq qilmadi.
Statik chidamlilik yarim o‘tirib turish soni bilan aniqlanadi.
10 yoshli bolalarda statik chidamlilik (yarim o‘tirib turish) soni tajriba guruhida tajribadan oldin 159±10,5 ni. tashkil qildi, tajribadan keyin 164±10,1 ni tashkil etdi. Nazorat guruhida esa tajriba boshida 158±11,2 ni tashkil qilgan bo‘lsa, tajriba oxirida 160±10,1 ni tashkil qildi. Tajriba guruhida tajriba boshida va oxirida t=0,2, nazorat guruhida tajriba boshida va oxirida t=0,28 ni tashkil qildi. Tajriba va nazorat guruxlari o‘rtasida statistik farq yo‘q.
10 yoshdan boshlab yugurish masofasi qisqartirilib borildi, yugurish tezligi esa oshirildi. YuQT daq. 170-180 zarbagacha, dam olish 45 soniyadan 1 daqiqayu 30 soniyagacha bo‘ladi. Shu yoshdagi bolalarda 8-30 daqiqalik sekin yugurishdan foydalandik. Chidamlilikni rivojlantiradigan sust shiddatli mashqlar ta’siriga ayniqsa 10 yoshli bolalar sezgir bo‘ladi. Organizmning aerob unumdorligini oshiruvchi siklik mashqlarning har xil turlari bolalarda chidamlilikni rivojlantiruvchi fiziologik jihatdan asoslangan vositalar sirasiga kiradi. Bu jihatdan davomiyligi asta- sekin oshirib boriladigan mo‘tadil shiddatli (maksimalning taxminan 60% chegarasida) bir me’yorli yugurishning boshqa mashqlarga nisbatan afzal ekanligi ma’lum bo‘ladi. Shu maqsadda mashg‘ulotlarga harakatli o‘yinlar va o‘yin mashqlarini kiritdik.
Chidamlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg‘ulotlar yo‘nalishining tarkibiy qismi mashg‘ulot ta’sirining yo‘nalishi YuQT daq 170 zarba bo‘lib, 10-20 soniya davom etishi aniqlandi, dam olish oralig‘i 60-80 soniyani tashkil qildi. Takrorlash soni-6-7 marta.
YuQT daq. 150 zarbadan katta bo‘lganda mashqning davom etishi 20-120 soniyani, dam olish 30-60 soniyani, takrorlash soni 6-7 martani tashkil etadi. YuQTning o‘rtacha davom etishi daq. 120-180 zarba, dam olish oralig‘i 30-60 soniya, takrorlash soni esa 5-6 martadan iborat ekanligi aniqlandi (3.4-jadval).
3.4-jadval


Chidamlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg‘ulotlarning yo‘nalishining tarkibiy qismi

Mashg‘ulot ta’sirining yo‘nalishi	YuQT maksimal soni 170 zarba			YuQT katta 150 zarbadan katta			YuQT o‘rtacha 130 zarba
	Davom etish soniya	Dam olish	Takror soni	Davom etish soniya	Dam olish	Takror soni	Davom etish soniya	Dam olish	Takror soni
Chidamlilik	10-20	60-90 soniya	6-7 marta	20-120	30-60 soniya	6-7 marta	120- 180 soniya	30-60	5-6 marta

Chidamlilikni tarbiyalashda 200-300 metrdan 3000 metrgacha bo‘lgan masofadagi shiddatning 1-2 zonalaridan foydalanildi.

Maksimal shiddatda bajarilgan yuklamadan keyin YuQT ning bola yoshiga va jismoniy tayyorgarligiga qarab tiklanishi aniqlandi. 10 yoshli bolalarda umumiy chidamlilikni tarbiyalash davomida quyidagi YuQT lar aniqlandi: chidamlilik mashqlarida dastlabki YuQT 98,5 zarbani, yuklamadan keyin 170,8 zarbani tashkil qildi. Yuklamadan keyin, jadvalda ko‘rsatilishicha, 1 daqiqadan keyin 138,4 zarbani tashkil qilgan bo‘lsa, 5 daqiqadan keyin 108,9 zarbani, 8 daqiqadan keyin esa dastlabki holatga qaytganini ko‘rdik. (3.5-jadval).
3.5-jadval Maksimal shiddatda bajarilgan yuklamadan keyin YuQTning
yoshga xos tiklanishi

Yoshi	Dastlabki YuQT badan qizdirishdan keyin	YuQT yuklamadan keyin	YuQT tiklanishi (daq)
			1	2	3	4	5	6	7	8
10	98,5	170,8	138,4	123,6	118,7	113,4	108,9	105,1	103,7	99,8
11	105,9	171,2	133,7	122,3	118,0	111,8	110,2	108,8	107,3	102,9
12	102,0	174,1	138,4	122,7	116,7	111,7	107,9	105,2	103,3	104,4

Bolalar va yoshlarda yuklamalarning maksimal shidatdan keyin tiklanish dinamikasining ko‘rsatkichlari. Olingan ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, YuQT ko‘rsatkichining 1 daqiqada tiklanishi o‘rta shiddatdagi zonaga tarqaladi. 2 daqiqada kichik shiddatli zonaga o‘tadi. 3.6.- jadvalda tajriba guruhining umumiy chidamlilik ko‘rsatkichi darajasi berilgan. Pedagogik kuzatishlarning ko‘rsatishicha, 10 yoshli bolalarda tajribaning boshlanishida charchashning tashqi ko‘rinishi aniq ko‘rinib turardi, yilning oxiridagi mashg‘ulotlarda bunday holatlar ko‘rinmadi.

Tajriba va nazorat guruhlarida shug‘ullanuvchilarning umumiy chidamlilik darajasi ko‘rsatkichlari 10 yoshdan 11 yoshdagilarda 1600 m.ga ko‘proq masofani yugurib o‘tganligi aniqlandi. Tajriba guruhida yugurish vaqti 14,25 soniyani 4,1 m/s tezlik bilan, nazorat guruhida 7,03 soniyaga yugurishdi, 4,2 m/s tezlikda bajarildi.
Chidamlilikning rivojlanish darajasini (kuchli, o‘rtacha, sust) elementlari bo‘yicha aniqlash uchun har bir guruhdan 4 nafar bola maxsus kuzatildi.
10-12 yoshli bolalar yuqori hajmdagi yugurish yuklamalarini (BO‘SM dasturi bo‘yicha) ko‘tara oladilarmi yoki yo‘qmi, degan savolga aniq javob
topish pedagogik kuzatuvning asosiy maqsadi bo‘ldi. Birinchi oyning boshida 1,5 km masofa yuklamasini, oyning oxiriga borib yugurish yuklamasini 2-2,5 m/s tezlikda hech qanday qiynalmasdan qoniqarli ravishda bajara olishdi, oyning oxiriga borib o‘rtacha 7,5km yugurish yuklamasini yengil ravishda bajaradigan bo‘lishdi.