Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

------------------------------------

* Məqalə 1997-ci ildə Türkiyənin “Erciyes” jurnalının sifarişi ilə dos. Şahin Koktürkellə müştərək yazılmışdır və jurnalın 1997-ci ilin oktyabr nömrəsində Türkiyə türkcəsi ilə çap edilmişdir.

yaşlarından ərəb, fars, Osmanlı türkcəsini mükəmməl öyrənən fövqəladə istedad sahibi Mirzə Kazım bəy 17 yaşında yazdığı “Ərəb dilinin qrammatikası” əsəri ilə bütün Qafqazda məş­hur­laşır. 18 yaşında isə “Müamma və Mühas” adlı əsər yazır. 20 ya­şından sonra isə onun həyatı Rusiya ilə bağlıdır. Təd­qi­qatçılar bu tarixi bağlılığı belə izah edirlər:

1822-ci ildə Mirzə Kazım bəyin atası Hacı Qasım Dər­bənd­dən Həştərxana sürgün edilir. İki il sonra Dərbənddən Həştər­xana gələn Mirzə Kazım bəy Həştərxanda şərq xalq­la­rının dil, ta­rix, adət-ənənəsini öyrənməyə başlayır. O ta­rix­lərdə bu yerlərdə xristianlığı təbliğ etmək məqsədilə Qərb­dən bu­ra­lara göndərilən misyonerlərlə tanış olaraq, onlardan in­giliscə, almanca, fransızca öyrənməyə başlayır. Özü isə onlara ərəbcə, farsca, Osmanlı türkcəsi və Azərbaycanca öyrədir. Bun­lardan xəbərdar olan rus hökuməti onu Sibirə sürgün etmək qə­rarı verir. Fəqət xəstələndiyi üçün bir müddət Kazan şəhərində yaşamalı olur.

Kazanda tanış olduğu bir rus elm adamı onun həyatında müstəsna rol oynayır. O, Mirzə Kazım bəyin istedadını gö­rərək, dövlət idarələrinə məktublar yazıb onun Rusiyada qalıb çalış­masını təklif edir və məqsədinə nail olur.

1825-ci ildə Mirzə Kazım bəy Rusiyanın Omsk şəhərində şərq dilləri müəllimi vəzifəsində çalışır. 1826-cı ildə isə uni­versitetdə çalışır və bir müddət sonra fəaliyyətini Peterburq Uni­versitetində davam etdirir. Kazan Universitetinin Türk-Tatar bölümündə 23 il dərs deyən Mirzə Kazım bəy uni­ver­sitetin fəlsəfə fakültəsinə 2 dəfə dekan seçilir. 1849-cu ildə Kazan Universitetindən ayrıldıqdan sonra da universitetin elmi şurası onu universitetin fəxri üzvü seçir.

Mirzə Kazım bəy Kazan Universitetində işlədiyi illərdə Rusiyanın ünlü yazıçısı olan Tolstoyla tanış olur. Tədqi­qat­çı­la­rın yazdığına görə, Tolstoy iki il ondan türk və ərəb dillərini öyrənir.

Şeyx Şamilin müasiri olan Mirzə Kazım bəy Kazanda yaşadığı illərdə Şeyx Şamil hərəkatını araşdıraraq “Müridizm və Şamil” adlı əsərini yazır. Bu əsər Şeyx Şamil haqqında yazılan ilk əsər hesab olunur.

1849-cu ildə Kazan Universitetindən ayrılaraq Peterburq Universitetində çalışmağı qərara alan Mirzə Kazım bəy hə­yatını Rusiya ilə bağlayır. “Rusiyadan ayrılmaq düşüncəsində deyiləm. Mənim bütün düşüncələrim yalnız və yalnız cəmiyyət və elm qarşısında mənəvi borcumu yerinə yetirməyə yönəl­mişdir” – deyir. Rus, ərəb, fars, türk, fransız, ingilis, alman dil­lərində ra­hat­lıqla tədqiqat apara biləcək səviyyədə, bəzi dilləri də danışa biləcək qədər bilən ünlü politoloq Mirzə Kazım bəy həm tərcüməçi, həm tədqiqatçı, həm də müəllim olaraq tanın­mışdır. Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin bir çox bölümlərini rus dilinə ilk dəfə tərcümə edən Mirzə Kazım bəy 1842-ci ildə “Quran”ı fransız dilinə tərcümə etmiş, 1850-ci ildə yazdığı “Dərbənd­na­mə” əsərini ingilis və rus dillərində Peterburqda nəşr etdirmişdir. Bundan başqa “Muhtasarü’l-Vikayəti Məsaili Hidayə” əsərini 1845-ci ildə Kazanda ərəbcə və rusca, 1865-ci ildə “Bab və Babilər”, “Ərəb ədəbiyyatına dair mülahizələr” əsərlərini yaz­mış, Uyqur türkləri haqqında bir sıra araşdırmalar aparmışdır.

Hələ 1839-cu ildə Kazan Universitetində nəşr etdirdiyi “Qrammatika-Turetsko-Tatarskoqo yazıka” (“Türk-tatar dili­nin qrammatikası”) kitabı 1848-ci ildə Almaniyanın Leypsik şəhə­rində yayınlanmışdır.

Mükəmməl bir türk ləhcələri qrammatikası olan “Rus-tatar dilinin qrammatikası” əsərində müəllif türk dillərinin material­larından da müqayisəli şəkildə istifadə etmişdir.

Böyük elmi-pedaqoji fəaliyyəti olan Mirzə Kazım bəyin Rusiyadakı xidmətləri rus şərqşünaslarının da diqqətindən ya­yın­mamışdır. Professor N.Veselovski bu münasibətlə yazırdı: “Şər­qin öyrənilməsi işinin əsasını bizdə avropalılar baş­la­ma­mış­lar. Bu məsələ indi dərin köklər salmışsa, demək, biz ilk növ­bədə Mirzə Kazım bəyə borcluyuq” (F.Rəhmanzadə, “Yol”, səh. 121).

“Quran”ı rus dilinə tərcümə edən görkəmli şərqşünas alim İ.Kraçkovski 1950-ci ildə Mirzə Kazım bəy haqqında “milliy­yət­cə azərbaycanlı olan, şərq elmləri üzrə əsaslı təlim görən Mirzə Kazım bəy üç Şərq dilini mükəmməl bildiyi üçün həmin dillərdə çox əsər yazır və beləliklə də, Qərb aləsində adının po­pulyarlaşmasına səbəb olur” deyir (F.Rəhmanzadə, A.k.ə., səh. 121-122).

Doğrudan da, Mirzə Kazım bəy 100-dən çox əsər yazmış və bu əsərlər Avropanın müxtəlif ölkələrində yayınlanmışdır.

Şərq fəlsəfəsinə, Şərq xalqları folkloruna yaxından bələd olan Mirzə Kazım bəy Şərq folkloru ilə bağlı tədqiqatlarında folklorun yazılı ədəbiyyata təsirini də xüsusi vurğulayırdı.

1848-ci ildə Rusiyada “Severnoe obozrenie” jurnalında yayınlanan “Firdovsinin əsərlərində fars mifologiyası” adlı mə­qa­ləsində müəllif “dünya millətlərinin əsatir-əfsanə və din­lə­rində ümumi və bənzər yönlər” olmaqla birlikdə hər xalq üçün, onun özünəxas cəhətləri olduğu, yəni “bir xalqın mənəvi aləmi digər xalqın mənəvi dünyasını əks etdirə bilməz” qənaətinə gəlir, hər millətin tarixi və ədəbi inkişafında o millətin əfsanə, adət-ənənələrinin önəmli yeri olduğunu göstərir. Yuxarıda adı çəkilən əsərdə müəllif fars mifologiyasındakı Hürmüz və Əh­riman üzərində duraraq Hürmüzü xeyirxahlıq, Əhrimanı bəd­xahlıq təmçilçisi kimi təqdim edir və Hürmüzün qalib gəlmə səbəbini, onun ədalətində və iradəsində görür.

Dövrünün böyük zəka sahibi, Rusiyada şərqşünaslığın pat­riarxı, ensiklopedik biliyə malik olan Mirzə Kazım bəyin elmi fəaliyyəti Rusiya sərhədlərini aşaraq dünyada tanınmağa başla­yır. O, 1829-cu ildə Londondakı “Britaniya Krallığının Asiya Cəmiyyəti”nə üzv seçilir. Belə bir şansa sahib olmaq ilk dəfə Mir­zə Kazım bəyə nəsib olmuşdur. Görkəmli şərq­şü­nas 1835-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasına, Rusiya Coğ­rafiya Cəmiy­yə­tinə, 1843-cü ildə isə Kopenhagen Kral Cə­miyyətinə üzv seçilir.

Göründüyü kimi, Mirzə Kazım bəyin elmi-ədəbi fəaliy­yəti öz dövründə zirvədə dayanmışdır. Bu zirvəyə yüksəlişdə Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsinin, Şərq dillərinin, rus ictimai-siyasi fikrinin də böyük payı vardır.