Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

TUFARQANLI ABBAS*
Xalq şairi Osman Sarıvəllinin Aşıq Ələsgər haqqında yaz­dığı “Qüdrətli aşıq, ustad sənətkar” adlı kitabında Azər­bay­can aşıq məktəbləri haqqında fikri belə idi: “Müxtəlif dövrlərdə və mahallarda çalıb-çağıran aşıqlar az olmamışdır. Lakin aşıq sənəti tarixində müxtəlif dövrlərdə yaranmış əsasən iki güclü aşıq məktəbi olmuşdur. Onlardan biri Arazın o tayında yetişən və Aşıq Qurbani ilə tanınan, sonralar Abbas Tufarqanlı kimi qüd­rətli sənətkarın adı ilə məşhurların aşıq məktəbi, digəri, Göyçə mahalında Aşıq Alının adı ilə tanınan, nəhayət, föv­qəladə istedada malik olan Aşıq Ələsgərin simasında böyük şöh­rət qa­zanmış Göyçə aşıq məktəbi olmuşdur (“Qüdrətli şair, ustad sənətkar”. Bakı: Gənclik, 1976, səh.10).

Arazın o tayında yaranan güclü Təbriz aşıq məktəbinin ye­tiş­dirməsi Tufarqanlı Abbas (1585-1650) XVII əsr Azər­bay­can aşıq poeziyasının özünəməxsus mövqeyi, sözü olan ustad sənətkarıdır.

Onun I Şah Abbasın zamanında (1587-1628) yaşadığı, 1585-ci ildə Azərbaycanın qədim Təbriz şəhərinin yaxınlığında olan Tu­farqanlı kəndində anadan olduğu, mükəmməl təhsil aldığı söy­lənilir. Aşığın şeirlərindən də onun Tufarqanlı olduğu anlaşılır.
Mən sənə can dedim, sən də mənə can,

Alış eşq oduna, mənim kimi yan.

Adım Aşıq Abbas, yerim Tufarqan,

Gahdan ağla, gahdan yada sal məni.

M.Mahmudbəyov 1892-ci ildə “Kaspi” qəzetində rus di­lin­də “Abbas və Gülgəz” dastanı haqqında ilk dəfə olaraq A.Tu­farqanlı haqqında məlumat verib.

----------------------------

*Məqalə 2012-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Televizi­ya­sı­nın “Əbədi abi­də­lər” proqramına hazırladığım “Aşıq Abbas Tufarqanlı” verilişində çıxışımda səslənmişdir.

XX əsrin əvvəllərində Hümmət Əlizadə onun 80 şeirini ortaya çıxarmışdı. 1932-ci ildə Türkiyədə onun haqqında məlu­mat verən Əhməd Cəfəroğlu olmuşdur.

Əhməd Cəfəroğlu aşığın doğulduğu yerin Təbriz ilə Ma­rağa arasındakı “Dihkaraqan” kəndi olduğunu, sonralar bu kən­din adının fonetik dəyişiklik nəticəsində Dihkarqan “Deharkan”, “Divarqan” şəklinə düşməsini və nəhayət, Azər­bay­can danışıq dilində “divar” sözü “tufar” şəklində tələffüz olunduğu üçün kən­din adının “Tufarqan” şəklinə düşdüyünü yazır (A.Ca­feroğ­lu. Azeri saz şairlerinden Tufarqanlı Abbas. Azerbaycan Yurd bilgisi. 1932, № 3, səh. 97).

Həmid Araslının, Məmmədhüseyn Təhmasibin, Mirzə İbra­himovun, Mirəli Seyidovun tədqiqatlarında Abbas Tufarqanlıya yer verilmişdir. 1972-ci ildə Araz Dadaşzadə Abbas Tufarqan­lının 55 şeirini kitabça halında nəşr etdirmişdi.

Aşıq Abbasın şeir dünyasını araşdıran alimlər onun Gül­gəzpəri adlı gözəl bir sevgilisi olduğunu, Gülgəzpərinin Aşıq Abbasın şeirlərində tərənnüm edildiyini, sonralar bu şeirlər əsa­sında “Abbas və Gülgəz” adlı bir məhəbbət dastanının yaran­dığını yazırlar.

“Aşıq Abbas”, “Qul Abbas” “Şikəstə Abbas” təxəllüsü ilə şeir söyləyən, aşıq ədəbiyyatında Tufarqanlı Abbas kimi ta­nı­nan ustad şair-aşığın qoşma, gəraylı, divani, təcnis, cığalı təc­nis, us­tadnamə­lərinin mövzusu sevgi, təbiət, əxlaqi dəyərlərlə bağlıdır.

Onun hər misrası bir ata sözü çəkisində olan ustad­na­mə­ləri öz tərbiyəvi-didaktik məziyyətləri ilə seçilir.
Abbas deyər bu sözləri sərindən,

Arxı vurun, suyu gəlsin dərindən.

El bir olsa, dağ oynadar yerindən,

Söz bir olsa, zərbi kərən sındırar.

Dörd misralıq bir bənd şeirin üç misrasının hər biri bir müdrik ata sözü çəkisindədir.

Başqa bəndlərində də bu sənətkarlıq açıq-aydın görünür:

“Özündən böyüyün saxla yolunu”

“Zalım bəndə, uyma bunca qeybətə,

Qeybət edən tez düşəcək zillətə”.

“Özündən kiçiyi işə buyurma,

Sözün yerə düşər, heç miqdar olmaz”.

“Mərd ilə eylə ülfəti,

Çəkmə namərddən minnəti” –
misraları və bəndləri fikrimizə bir nümunədir.

Şeirlərində gəzdiyi yerlər: Əcəm, Dərbənd, Osman, Misir, Şam, İstanbulun adı çəkilir.

Aradım Osmanı, gəzdim Əcəmi,

Misri, İstanbulu, Şamı görmüşəm –

deyərək gəzdiyi yerlərin coğrafi xəritəsini çəkir.

Abbas Tufarqanlı şeirlərinin məziyyəti, canlı danışıq dilinin gözəlliyi, üslubu, fəlsəfi zənginliyi ilə bağlıdır.

Ay həzərat, bir zamana gəlibdi,

Yoxsul üzün sürtür var ayağına.

Varlı varın verib canın qurtarır,

Yoxsulu çəkirlər dar ayağına.

Abbas Tufarqanlının ədəbi irsi çox zəngindir. Bu zən­gin­lik içərisində onun şeirlərinin dili ilə bərabər, bu şeirlərin fəl­səfi də­rin­liyi, üslubu, təcnislərindəki cinaslar mükəmməlliyi ilə seçilir.
Kitabda oxunan sina yaxşıdır,

Seyraqıb gərdəni sına yaxşıdır.

Mən dedim öpməyə sinə yaxşıdır,

Könül ha yalvarır buxağından öp.

Beytin birinci misrasındakı sina, “sin” hərfinin adı “bis­millah” sözünün ixtisarıdır. İkinci misradakı cinas söz sına, “sın­maq, əyilmək, yox olmaq” mənasındadır. Üçüncü mis­radakı sinə gözəlin sinəsi mənasındadır.

Aşıq şeirinin sənətkarlıq baxımından, aşığın dastan reper­tua­rını mənalandıran, məzmunlandıran Təbriz aşıq məktəbi sə­ləflərə və xələflərə bağlı milli zəmində yaranan aşıq mək­tə­bidir. Bu məktəbin ustadlarından aşıq Abbas Tufarqanlının milli zəmində yetişən şeirləri alıq şeirinin həm sələf, həm də xə­ləflərinə bağlıdır. Ozan-aşıq sənətinin yetişdiyi tarixi coğra­fi­yada bu bağlılığı görmək mümkündür. Onun məşhur “bəyən­məz” rədifli şeirinə diqqət yetirsək, milli-mənəvi də­yər­lərə əsaslanan bu tərbiyəvi-didaktik şeirin Abbas Tufarqanlının özün­dən əvvəl yaranan poeziya üzərində köklədiyini görürük.

Ay həzərat, bir zamana gəlibdir,

Ala qarğa şux tərlanı bəyənməz.

Oğullar atanı, qızlar ananı,

Gəlinlər də qaynananı bəyənməz.

Burada aşığın etirazı milli zəminə dayanan ənənələrə mə­həl qoymayan eqoizmə qarşıdır. Bu düşüncə tərzini biz XV əsr­də yaşamış Türk aşıqları Kazak Abdalın, XIX əsrdə yaşamış Aşıq Seyraninin də yaradıcılığında görürük.