Rivojlanish falsafasi reja

Gegel ta’riflagan. Bu konsepsiya dialektikaning ikkinchi shakli deb ataladi. 
Gegel ilk bor dunyoni quyidan oliyga qarab boruvchi umumiy rivojlanish jarayoni 
sifatida tasvirlagan, rivojlanish manbai - qarama-qarshiliklar kurashini ko‘rsatib 
bergan, dialektikaning asosiy qonunlari va kategoriyalarini ta’riflagan. Ammo 
Gegel dialektikasi idealistik xususiyat kasb etgan. Dialektikaning ikkinchi tarixiy 
shakli idealistik dialektikaning asosini ob’ektiv borliq emas, balki uni aks 
ettiruvchi tafakkur xizmat qilgan.

---

Gegel dialektikasi dialektikaning navbatdagi shakli vujudga kelishiga zamin 
hozirlagan. Nemis faylasuflari Karl Marks va Fridrix Engels bu zaminga tayangan 
holda yangi qadamni tashlash – materializmni dialektik mantiq bilan bog‘lashga 
harakat qilganlar. Buning natijasi o‘laroq dialektikaning uchinchi tarixiy shakli 
materialistik dialektika yaratilgan (XIX asrning ikkinchi yarmi). Unga amalda 
ilmiy bilishning rivojlanishi yo‘l ochib bergan. XIX asrning 40-yillarigacha 
fanning turli sohalarida yangi kashfiyotlar paydo bo‘lgan va ular tabiatni 
tushuntirishga nisbatan dialektik-materialistik yondashuvni tabiatshunoslik nuqtai 
nazaridan asoslagan. Ularning orasida uch kashfiyot: 1) fizikada – materiya 
harakati turli shakllarining o‘zaro aloqasini asoslab bergan energiyaning saqlanish 
va o‘zgarish qonunining aniqlanishi; 2) biologiyada – butun jonli tabiatning 
(o‘simliklar dunyosining ham, hayvonot dunyosining ham) tarkibiy jihatdan 
yagonaligini yoritib bergan hujayra nazariyasining yaratilishi; 3) rivojlanish 
g‘oyasini jonli tabiatga tatbiqan ishlab chiqqan Darvinning evolYusiya nazariyasi 
alohida o‘rin egallaydi.

---

Klassik dialektikaning o‘ziga xos xususiyatlari: Birinchidan, klassik 
dialektika dunyoni tushunishning shunday bir usuli hisoblanadiki, bunda borliq 
narsalar va hodisalarning umumiy o‘zaro aloqasi, ularning bir-birini taqozo etishi 
va muttasil o‘zgarishi nuqtai nazaridan anglab etiladi. Dialektika rivojlanishning 
teran, to‘laqonli va mazmunan boy nazariyasidir. U o‘zgarish holatida bo‘lmagan 
biron-bir narsa tabiatda ham, jamiyatda ham, tafakkurda ham mavjud emas, chunki 
barcha mavjud narsalar o‘z ichki ziddiyatlariga ega va ular bu narsalarni 
o‘zgarishga, yangi shakl-shamoyil kasb etishga, rivojlanishga majbur qiladi, deb 
o‘rgatadi.
Ikkinchidan, dialektika ob’ektiv va sub’ektiv dialektikaning mavjudligini tan 
oladi. Ob’ektiv dialektika – bu tabiiy va ijtimoiy hodisalarning o‘zaro aloqasi va 
rivojlanishi. U sub’ektdan, inson va insoniyatdan qat’iy nazar mavjuddir. Sub’ektiv 
dialektika – bu sub’ektning fikrlash dialektikasi va uning ob’ektiv dunyoni bilishi. 
Ob’ektiv va sub’ektiv dialektikaning o‘zaro nisbati qanday? Materialistik davr 
nuqtai nazaridan sub’ektiv dialektika ob’ektiv dialektikani aks ettiradi. Ob’ektiv va 
sub’ektiv dialektika mazmunan bir-biriga mos keladi. 
Uchinchidan, fan sifatida dialektika o‘z tamoyillari, qonunlari va 
kategoriyalariga ega. Dialektika qonunlari rivojlanish jarayonidagi umumiy muhim 
aloqalarni aks ettiradi. Ular dialektikaning nazariyasini yaratishda muhim 
metodologik funksiyani bajaradi. Dialektikada umumiy qonunlar uchta: dialektik