S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi


) affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste’molda bo’lib,  ayrim yodgorliklarda uchraydi:  Yүgүr үsh



Yüklə 1,18 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/67
tarix21.12.2023
ölçüsü1,18 Mb.
#187611
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   67
тарихий грамматика

)
affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste’molda bo’lib, 
ayrim yodgorliklarda uchraydi: 
Yүgүr
үsh
dә zabunraqdur 
(Boburnoma). ...
bularnың 
al
ыsh
ы va ber
ish

(Boburnoma). 
-v/-uv/-үv 
affikli forma kam qo’llangan: 
Ondыn ikki kishi boldы saqla
v
 
(SHN). 

Sifatdosh formalari. 
Turkiy tillarda sifatdosh predmetning belgisi bo’lgan ish-
harakat va holatni hamda bevosita ish-harakat va holatni anglatadi. Sifatdosh 
formalarida belgi-harakat ma’nosi bilan birga, grammatik zamon ma’nosi ham 
mavjud bo’ladi. Bu hol sifatdosh formalarining harakat nomi formalaridan
farqlovchi asosiy 
 
belgisini tashkil etadi. Sifatdosh formalarini zamon nuqtai
nazardan quyidagi ikki asosiy gruppaga ajratish mumkin: 1) o’tgan zamonni 
ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu gruppaga 
-mыsh/-mish, -duq/-dүk//-tuq/-tүk,-
g’an/-gәn//-qan/-kәn,-an/-әn 
affikslari bilan hosil bo’luvchi formalar kiradi; 2) 
hozirgi - kelasi zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu gruppani 
-r(-ar/-әr, -
yp/-үr, -ыp/-up, -yyp/-yүr), -maz/-mәz//-mas/-mәs, -g’u/-gү-qu/-kү, -g’uchi/-
gүchi//-quchы//-kүchi, -dachы/-dәchi//-tachы/-tәchi, -g’lы/-gli, -acы/-әsi 
va boshqa 
affikslar bilan hosil bo’luvchi formalar tashkil etadi. 


42 
O’tgan zamon sifatdoshlari

-g’an/-gәn (-qan/-kәn)
 
affiksli sifatdosh eski o’zbek 
tilining barcha davrlari uchun xarakterli bo’lgan va faol qo’llangan. 
Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari: 
1. Atributiv pozitsiyada qo’llanib, aniqlovchini ifodalaydi. Aniqlovchi vazifasida 
kelgan 
–g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh atributiv o’ram tashkil etadi va ular gap 
transformatsiyasida bo’lishi mumkin: 
a) ega+kesimdan iborat o’ramlarda 
–g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh predikativ 
birikmani tashkil etadi: 
C H e r i k t u s h k ә n yergә keldilәr (QR)

Jumlamыz 
rāzimiz bu ikki ulug’ыm ы z s ө z l ә g ә n sөzgә (NF).
b) so’z birikmasi qolipida bo’ladi:
Rast sөzlәg ә n x a t u n l a r burch 
qыlsalar,... (TF)

V a f a qыlg’an k i s h i l ә r g ә vafa qыl (MN)

2. 
-g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh otlashadi va ot bajaradigan sintaktik 
funksiyaslarda qo’llanadi: 
Bu yaratыlg’an sizlәrdә bolsa,... (QR)

Meni 
yamanlag’an halak boldы (NF)

Seni kөrgәn өzindin yat bolur (MN)

Otlashgan 
-g’an/-gәn 
affiksli sifatdosh otga xos grammatik belgilarga ega 
bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
a) 
-lar/-lәr
ko’plik affiksini oladi: A
nың birlә bolg’anlar... butg’a 
tabыnurlardы (TF)
. Q
amug’ tug’g’anlar өldi (QR)

Yana ermәn t e g ә n l ә r zār 
bolg’ay (XSH)

b) egalik affiksini oladi: 
Men tamām ālыm boldum, hech b i l m ә g ә n i m
qalmadы (NF)

Bu sizniң k e l t ү r g ә n i ң i z bizgә yaramas (QR)

v) kelishik affikslarini oladi: 
Ul sorg’anыңnы ketәrgil (NF)

Yыqыlg’anlarg’a 
andыn dastgirlik yetkәy (Navoiy MQ)

3. 
–g’an/-gәn
affiksli sifatdosh
uchun, soң (soңra),birlә


Yüklə 1,18 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   67




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin