S. Hasanov D. Abdumadjidova N. Ataeva shaxsning bilish jarayonlari

Figura - shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko’rish, eshitish va 
tuyish mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bo’lib, aniq
obyektni ajratishga yordam beradi. Masalan, gavjum bozorda ketayotgan xolatda 
o’z ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o’sha tarafga qaraymiz. Ism - figura 
bo’lsa, bozordagi shovqin - fon rolini o’ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, biz 
biror narsani idrok qilayotgan paytimizda uni albatta biror fondan ajratib olamiz. 
Masalan, gul bozorida aynan qip-qizil atirgul sizga yoqib qolib, o’shani xarid 
qilasiz, qolgan gullar fonday ongingiz aktiviga o’tmaydi.
Idrok - borliqdagi ko’plab, xilma-xil predmet va hodisalar orasida bizga ayni 
paytda kerak bo’lgan obyektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks 
etishimizni ta’minlaydi. Ya’ni, idrok asosida narsa va hodisaning yaxlitlashgan 
obrazi yotadiki, bu obraz boshqalaridan farq qiladi. Idrok o’ziga nisbatan soddaroq 
bo’lgan sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Masalan, olmaning shaklini, hidini, 
mazasini, rangini sezamiz, ya’ni alohida - alohida xossalar ongimizda aks etadi. Bu 
- sezgilarimizdir.
Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Lekin olimlar idrokni 
sezgilarning oddiygina, mexanik tarzdagi birlashuvi, degan fikrga mutloqo 
qarshilar. Chunki idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bo’lib, unda 
shaxsning u yoki bu obyektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi asosiy rol 

---

o’ynaydi. Masalan, buning isboti uchun ko’pincha Rubin figurasi tavsiya etiladi. 
Unda ikkita qora profil oq fonda berilgan. Bir qarashda ayrimlar bu rasmlarga 
qarab -vaza desa, boshqalar uni bir - biriga qarab turgan ikki kishi yuzining yon 
tomondan ko’rinishi, deb ta’riflashi mumkin. Shunisi xarakterliki, birinchi marta 
shu rasmni ko’rgan odam uni yaxlit idrok qilib, nima ekanligini tushunishga 
harakat qiladi, lekin biror figurani ko’rgach, ma’lum vaqtgacha boshqasini 
ko’rmay turadi.
Fon xususiyatlari sababli paydo bo’luvchi ko’rish illuziyalarning paydo 
bo’lishiga xos ayrim «sirlar» haqida to’xtaladigan bo’lsak, to’q rang fonda 
shakllarning rangi asliga nisbatan biroz ochroq va aksincha, bo’lib tuyuladi (oppoq 
ko’ylakdagi siyoh dog’ini tasavvur qiling). Fon va undagi shaklni idrok 
etayotganda, odam eng avval hajman kichikrog’ini ko’radi. Masalan, katta oppoq 
devorga osilgan portretni ko’z oldingizga keltiring. 
Quyidagi bir nechta rasmlarda ko’rish ilyuziyalariga misollar keltirilgan. 
1-rasm. Agar diqqat bilan rasmning qora rangli shakliga qarasak, chunki eng 
avval ana shu shakl ko’zga tashlanadi, zero u oq fonga nisbatan hajman kichikroq, 
unda saksofon musiqiy asbobini chalayotgan kishining tasvirini ko’ramiz.