S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

54

---

3.4. Litosferani ifloslantiruvchi manbalar
Keyingi yuz yillikda sanoatning rivojlanishi natijasida planetaning 
mineral resurslaridan jadal foydalanilmoqda. M ineral xomashyoni 
iste’mol qilish 100 mlrd. tonnadan ortib ketdi. Shunday usulda mineral 
xomashyodan foydalanish katta miqdordagi chiqindilar va ularni qayta 
ishlashning turli bosqichlaridagi chiqindilar — konchilik korxonalarida 
tashish vaqtida va qayta ishlash korxonalarida chiqindilar miqdori ko‘p 
hollarda olingan mahsulotdan ko‘p bo‘ladi Tog‘dagi ishlanmalar, 
metallui^iya va kimyo korxonalari, issiqlik elektr stansiyalarini ishlatish 
jarayonida katta miqdorda qattiq chiqindilar, masalan, fosfogips, 
kuyundi, shlak, kul va hokazolar hosil bo‘ladi. Bu chiqindilar katta 
maydonlarda uyulib yotadi.
Qattiq chiqindilarga metall va yog‘och chiqindilari, plastmassa va 
boshqa materiallar, sanoat korxonalarining chang va gaz tozalagich 
sistemalaridan mineral va organik chiqindilar: turli organik va mineral 
moddalardan tashkil topgan sanoat axlatlari kiradi (rezina, qog‘oz, 
mato, qum va boshqalar), suyuq chiqindilarga oqindi suvlarga ishlov 
bergandan keyin ularning cho'kindilari, gazlarni tozalash sistemalaridagi 
mineral va organik shlaklar (quyqalar) kiradi.
Atrof-muhitga tushadigan qattiq chiqindilar uchta toifaga bo'linadi: 
Sanoat, qishloq xo'jalik va shahar xo‘jaligining maishiy chiqindilari. 
Sanoat chiqindilarining asosiy qismi quyidagilardir: kon va kon-kimyo 
(uyumlar, shlaklar va boshqalar); qora va rangli metallurgiya (shlak, 
shlamlar, chang va boshqalar); metalni ishlash korxonalari (qirindi, 
brakka chiqqan buyumlar va boshqalar); o‘rmon va yog‘ochga ishlov 
berish sanoati (yog‘och tayyorlash chiqindilari, yog‘och qipig‘i, mayda 
b o ‘lakchalar va boshqalar), issiqlik elektrostansiyalari, energiya 
xo'jaligining (kul, shlak va boshqalar), kimyo va boshqa turdagi sanoat 
tarmoqlari (fosfogips, ogarka, shlaklar, shlamlar, shisha siniqlar, sement 
changi), organik ishlab chiqarishlar (rezina, platmassa va boshqalar), 
oziq-ovqat (suyak, jun va boshqalar), yengil to‘qimachilik va paxta 
tozalash sanoati (mineral va organik, chang, shlam, paxtani tozala- 
gandan keyingi organik va mineral iflos aralashmalar va boshqalar).
Keyingi o‘n yillikda qishloq xo‘jaligini keskin intensifikatsiyalash 
natijasida atrof-muhitga chiqariladigan dehqonchilik va chorvachilik 
chiqindilari keskin oshdi. Qishloq xo‘jaligi chiqindilari bilan bir qatorda 
ko‘p miqdorda plastmassa tara, ishdan chiqqan mashina va ehtiyot 
qismlaming eski rezinasi, ishlatilmagan o‘g‘itlar va boshqalar ko‘paydi.
55

---

H ozirgi vaqtda shahar xo'jaligining maishiy chiqindilarini 
utillashtirish muammosi tobora jiddiy tus olmoqda. Har yili bir nafar 
shahar aholisiga singan shisha, metall buyumlari, qog‘oz, plastmassa 
va ovqat qoldiqlaridan iborat 300 kg axlat chiqadi. Ishlab chiqarishning 
ko‘pgina qattiq chiqindilari o ‘simliklarga, hayvonlarga va odamlarga 
katta zarar keltiradi. Masalan, fosfogips uyumlari (fosforli o‘g‘itlar 
olingandan keyingi qattiq chiqindilar) sizot suvlarini ifloslashi va 
zaharlashi mumkin. Ishlab chiqarishning ba’zi chiqindilari tarkibida 
xrom, qalay, surma va boshqa zaharli moddalarning birikmalari bor, 
ular tuproqdan o‘simliklar va hayvonlar orqali odam organizmiga 
tushadi. Kanserogen xossaga ega bo'lgan asbest changining ajralishi 
juda xavfli. Shuning uchun sanoat tomonidan xomashyoni tejamli 
sarflash va chiqindilarni um um an kam aytirish, hosil b o ‘lgan 
ch iq in d ila rn i foydali m ahsulotlarga qayta ishlash c h o ra lari 
ko‘rilmoqda.
Tuproqning ifloslanishi — inson hayot jarayonining oqibatida xo‘jalik 
va sanoat chiqindilarining kelib chiqishi natijasidir. Shaharlarda, ishchi 
posyolkalarida, aholi turar joylarida juda ko‘p miqdorda har xil 
ifloslantiruvchi chiqindi axlat m oddalarining tuproqda yig‘ilishi 
natijasida ular kasallik tarqatuvchi m anbalarga aylanib qoladi. 
Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv havzalarini, yer osti suvlarini 
zararlaydi, qishloq xo'jaligi ekinlariga tushib ular orqali hayvon, odam 
organizmiga o'tadi, ya’ni tuproq ifloslanishi oqibatida atrof-muhit 
ifloslanadi.
Sanoat korxonalaridan turli zararli moddalar chiqadi: masalan, rangli 
metallurgiya sanoatidan — rangli m etall tuzlari; mashinasozlik 
korxonalaridan — sianidlar, berilliy birikmalari, margimush va boshqalar; 
plastmassa ishlab chiqarish korxonalaridan — benzin, efir, fenol, 
metilakrilat va boshqalar; azot sanoatidan — pojistirol, xlorbenzol, 
kanserogen smolalar va boshqalar; selluloza (qog'oz ishlab chiqarish) 
sanoatidan — fenol, metil spirti, skipidar va boshqalar.
Xulosa qilib aytganda, tuproq ifloslanishining asosiy manbalari: 
sanoat korxonalarining chiqindilari, suyuq chiqindilar, atmosfera 
orqali tarqaladigan chiqindilar, inson faoliyati tufayli vujudga keladigan 
xo'jalik chiqindilari, qurilish, qishloq xo'jaligi chiqindilari va 
boshqalardir.