S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

3.6. Chiqindilar normasini hisoblash
Chiqindilarning normasini kimyoviy korxonalardan bin bo‘lgan 
oddiy superfosfat ishlab chiqarish misolida ko‘rib chiqamiz. Suvda 
eriniaydigan tabiiy ftor appatit shaklidagi neytral ortofosfat kislotasi 
tarkibida F bo‘lgan tuzini (3Ca2P 0 5- 2 CaF) monokalsit fosfatga 
° ‘tkazilib [Ca(H2P 0 4)] - olinadi.
Ushbu reaksiya quyidagicha boradi.
2Ca,(P04)3F3 + 7H2S 0 4 + 6,5 H 20 =
= 3Ca(H2P 0 4 ) H20 + 7CaS04 0,5H20 + H F
superfosfat 
gips(ohak)
Vuqoridagi jarayonning material balansi quyidagichadir:
60

---

Appatit konsentrati
98,5% liH S O -o le u m
267 kg maydalangaa
superfosfat
9-rasm. Superfosfat ishlab chiqarishning material balansi.
Apatit konsentratining tarkibida 3% F bor bo‘lib, sulfat kislota 
ta’sirida parchalanishi natijasida har bir tonna superfosfatni olish uchun
60 kg dan H F gazi va 45 kg dan ohak hosil bo'ladi. Demak, material 
balans tuzish yordamida chiqindilaming miqdorini aniqlash mumkin.
61

---

Natijada tegishli tozaJagich moslamani qo‘llab, atrof-muhitga tushishini 
oldini olish va ularni yana qaytadan ishlatish mumkin bo‘ladi.
Ikkilamchi ashyoviy resurslardan foydalanish va chiqindisiz
texnologik jarayonlarni hosil qilish. 
Chiqindisiz texnologik jarayonlarni 
hosil qilishda xomashyoga kompleks ishlov berish va u bilan bog‘liq 
bo‘lgan ishlov berish, qayta ishlash jarayonlari asosiy ahamiyatga ega.
Ilm-fanning rivojlanib borishi bilan ikkilamchi xomashyo sifatida 
foydalanilayotgan ch iq in d ilar ro 'y x ati kengayib borm oqda. 
Korxonalarda chiqindilardan foydalanishni tashkil qilish imkonini 
beradigan tashkiliy-texnologik chora-tadbirlar ishlab chiqilayotir, 
chiqindilarni qayta ishlash imkonini beradigan maxsus jihozlardan 
foydalanilmoqda. Natijada 250 dan ortiq chiqindi turlaridan ikkilam­
chi xomashyo sifatida foydalanish yo‘lga qo‘yildi, shuningdek, ko‘p 
tonnali chiqindilar ham. Masalan, fosforli mahsulot ishlab chiqarish 
chiqindisi olovli-suyuq shlakdan granulalangan shlak, toshlar pemza, 
oddiy, qo‘sh superfosfat, ekstraksion fosfor kislotasi chiqindilari boMishi 
ftorli eritmalar kremniy ftorli va ftorli tuzlar — natriy ftorid va aluminiy 
ftoridlar olish jarayonida plavikli shpat o‘rniga ishlatiladi, shishali tolalar 
ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan dag‘al va mayin chiqindilari 
shixtaga qo‘shimcha sifatida qo‘sliiladi.
Xlorid kislota, vodorod xlorid, ammoniy bisulfat eritmasi, elangan 
fosforitlar, poliamid, poliefir, poliakrilonitril tolalari chiqindilari, 
penopoliuretan chiqindilari to ‘liq qaytadan ishlatilishi tashkil qilingan.
Ikkilamchi ashyoviy resurslardan foydalanish hisobiga toza 
xomashyoni ular bilan almashtirib, sezilarli darajada tejamkorlikka 
erishildi.
Hozirgi kunda turli sanoat korxonalarida ikkilamchi xomashyoning 
hajmini hisoblab topish usullari ishlab chiqilmoqda. Kimyo sanoatining 
ikkilamchi sanoati uchun ishlab chiqilgan ikkilamchi ashyo (chiqindi)ni 
aniqlash va hisoblash yo‘li bilan tanishib chiqamiz.
Xomashyoning normasi deganda bir birlik mahsulot ishlab chiqarish 
uchun uning maksimal sarfi, yo‘qotishlar, qo‘shimcha modda va 
texnologik chiqindilarni minimal miqdorda hosil qilinishiga aytiladi. 
Kimyoviy korxonalar bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun 
xomashyo normasi kerakli bo‘lgan asosiy materialning nazariy sarfi, 
m um kin b o ‘lgan norm alashtirilgan y o 'q o tish lar m iqdori va 
normalashtirilgan qo'shimcha materiallar yig'indisidan tashkil topadi.
Asosiy materialga kerakli mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur
62

---

bo‘lgan xomashyo va materiallar kiradi, yordamchi materialga — asosiy 
mahsulot chiqishiga ta ’sir etuvchi, lekin uning tarkibiga kirmaydigan 
m ateriallar kiradi (katalizatorlar, oksidlovchilar, qaytaruvchilar, 
erituvchilar, yuvish uchun suv va h.k.).
Xomashyoning nazariy sarfi kom ponentlarning stexiom etrik 
nisbatidan hisoblanadi. 1000 kg 100% li m ahsulot olish uchun 
stexiometrik nisbatga binoan nazariy sarf (kg/g uchun) quyidagi formula 
orqali hisoblanadi: