S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

7-jadval
Chang zarrachalari dispersligi bo‘yicha chang
yutuvchi jihozlarni tanlash
Chang zarrachalari
o ‘lchamlari, mkm
Chang yutuvchi jihozlar
40-1000
Changni cho‘ktiruvchi kamera
20-1000
D = 1—2 m, siklon
5-1000
D = 1 m, siklon
20-100
Skrubberlar
0,9-100
Matoli filtrlar
0,05-100
Tolali filtrlar
0,01-100
Elektrofiltrlar
Havoni changdan tozalash usullarini to‘g‘ri tanlash uchun changning 
asosiy xossalarini hisobga olish va usullaming samaradorligini aniqlash 
kerak.
Changning asosiy xossalariga quyidagilar kiradi.
1. 
Chang zarrachalarining zichligi — asosan 3 turli zichlik mavjud: 
haqiqiy, sochiluvchan, nisbiy.
66

---

C
h
an
g
d
an
to
za
la
sh
T
um
an
va
sachr
am
a- 
I 
G
az
hol
atid
agi 
B
ug
* 
h
olati
dag
i 
b
ir
ik
m
a
la
rd
a
n
la
rd
an
to
za
la
sh
П 
biri
km
al
ard
an
to
za
la
sh
to
z
a
la
sh
67
1
0
-r
as
m
. 
G
az
c
h
iq
in
di
la
ri
ni
za
ra
rs
iz
la
n
ti
ri
sh
u
su
ll
ar
i 
va
ji
h
o
zl
ar
in
in
g 
ta
sn
if
la
n
is
h
i

---

Haqiqiy zichlik — zarrachaning zichligi.
Sochiluvchan zichlik — asosan haqiqiy zichlikdan farqli ravishda 
zarrachalar orasidagi havo qatlamini ham hisobga oladi va haqiqiy 
zichlikdan 1,2—1,5 baravar katta qiymatga ega bo‘ladi.
Nisbiy zichlik — zarrachalarning og‘irligini, ular hajmiga nisbati 
bilan o‘lchanadi.
2. Zarrachalarning dispersligini (o‘lchamini) aniqlash qaysi tozalash 
usulini qo‘llash zarur ekanligini aniqlash imkonini beradi. Chang 
zarrachalari odatda turli shaklga ega b o ‘ladi: shar, tayoqcha, 
uchburchak, ko‘pburchak va h.k., tit, domna pechlarining changlari.
3. 0 ‘rta yopishuvchan changlar — torf changlari, nam holdagi 
magnezit, kolchedan, mis, qalay, sement, kul, quruq sut poroshogi, 
qipiq.
4. Yaxshi yopishuvchan changlar — namlangan sement, gips, as- 
best, albaster, nitrofoska, (mineral o‘g‘it olishda ishlatiladi) N a va 
uning tuzlarining changlari.
5. Abrazivlik xususiyatli changlar. Bu changlar va gazlar 
konsentratsiyasi metalining yemirilish tezligini (xarakterlaydi) ifodalaydi. 
U zarrachalarning qattiqligi, shakli, o‘lchami va zichligiga bog‘liq. 
Gazlarning tezligini, jihozlar devori qalinligini tanlashda abrazivlik 
xususiyatini hisobga olish zarur.
6. Zarrachalarning ho‘llanish xususiyati — asosan ho‘llash usuli 
bilan changlarni tutib olish samaradorligiga, ayniqsa retsirkulyatsiya 
bilan ishlash jarayonida katta ta’sir ko‘rsatadi.
Barcha qattiq jismlar qo‘llanish xarakteriga ko‘ra uch asosiy guruhga 
bo‘linadi:
1) gidrofil zarrachalar — yaxshi hollanadigan (suvni sevuvchi): 
kalsiy, kvars, ko‘pchilik silikatlar va oksidlangan metillar, ishqoriy 
metallar galogenidlari;
2) gidrofob materiallar — yomon ho‘llanuvchan: graflt, ko‘mir, 
oltingugurt;
3) absolut gidrofob — parafin, teflon, bitumlar.
Gigroskopiklik xususiyati chang zarrachalarining namlikni yutib
olish xususiyatidir. Bu uning kimyoviy tarkibi, o‘lchovi, shakli va chang 
yuzasining notekisligiga (g'adir-budurligi) bog‘liqdir. Gigroskopiklik 
xususiyatiga ega bo'lish changlarni ho‘llash usuli bilan ushiab olish 
imkonini beradi.
7. Chang qatlamining elektr o‘tkazuvchanligi. Ushbu ko‘rsatkich
68

---

chang qatlamining solishtirma elektr qarshiligi bilan baholanadi. U 
alohida zarrachalarning xossalari (yuza va ichki elektr o'tkazuvchanlik, 
shakli va o‘lchamlari), shuningdek, qatlamning strukturasiga bog‘liqdir.
Solishtirma elektr qarshiligiga binoan changlar 3 guruhga bo‘linadi:
1) Kichik Om li changlar - < 10 O m -sm
2) Solishtirma elektr qarshiligi = 10 — 10 O m -s m (ushbu 
changlar elektroffltrlarda yaxshi ushlab olinadi).
3) Chang qatlamining qarshiligi > 10 — 10 Om • sm (bu changlarni 
elektrfiltrlarda ushlab olish ancha qiyindir. Chunki elektrodda ular 
g‘ovakli izolatsiyalovchi qatlam hosil qiladi).
Elektr zaryadlanish xususiyati. Bu zarralar zaryadining belgisi 
(musbat yoki manfiy), ular hosil qilinish usuliga, kimyoviy tarkibiga, 
shuningdek, kontaktlanayotgan moddaning xossalariga bog‘liq. Ushbu 
ko‘rsatkich yutuvchi minora, filtrlar samaradorligiga, zarrachalarning 
portlash va adgezion xususiyatlariga ta ’sir ko‘rsatadi.
Zarrachalarning o ‘z -o ‘zidan yonish va havo bilan portlovchi 
aralashmalar hosil qilish xususiyatlari. Yonuvchan chang, chang zarra- 
chalarining katta kontaktlashish yuzasiga (lm /g) ega boMganligi tu- 
fayli havodagi kislorod bilan birga yonishi va portlovchi aralashma 
hosil qilishi mumkin. Ularga ba’zi organik moddalaming changlari, 
plastmassa, tola, metall changlari (Mg, Al,) kiradi.
Havodagi changning minimal portlash konsentratsiyasi — 20 — 
500 g/m, maksimal konsentratsiyasi esa 700—800 g/m . havodagi 0 2 
miqdori 16% dan kam bo‘lganda changli bulut portlamaydi.