S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

3.3. Gidrosferani ifloslantiruvchi manbalar
Bizning asrimizda suv — sanoat xomashyosi bo‘lib, juda qimmat- 
bahodir. Masalan 1 t cho‘yan olish uchun 300 sm3 , 1 t mis olish 
uchun 500 m3 , 1 1 rezina va 1 1 sintetik kauchuk olish uchun 3500 m 3 
dan, 1 1 nikelga 4000 m 3suv kerak bo‘ladi. ZIL zavodi har kuni 120000 
m3 suv ishlatadi.
Sanoat va maishiy ehtiyojlarga katta miqdorda suv sarflanadi. Sa- 
noatda uning asosiy qismi energiya ishlab chiqarish va sovutish uchun 
ishlatiladi. Qayta ishlash sanoatida suvning ko‘p qismi turli texnologik 
jarayonlarga: eritish, aralashtirish, tozalashga sarflanadi.
49

---

Suv ta ’minoti inson hayoti va uning yanada taraqqiy etishida muhim 
m anbalardan b in bo'lib kelmoqda. M utaxassislarning fikricha, 
planetamizda suv tanqisligi yaqinlashmoqda, bunda asosiy suv manbalari
— daryo va sizot suvlari deyarli tugaydi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining qariyib 90 foizi quvur 
orqali uzatiladigan suv bilan ta’minlanmagan va yomon sifatli suvdan 
foydalanishga majbur. Yaxshi sifatli chuchuk suv eksport qilinmoqda. 
Masalan, aholisi 4 mln. kishi bo'lgan Gonkong maxsus quvur orqali 
Xitoydan ichimlik suvi oladi. Surunkali suv tanqisligi Tokioning 
fojialaridan biridir. Butun bir mamlakat — Jazoir chetdan keltirilgan 
suv hisobiga yashamoqda.
Ichish uchun 1 litrda 1 g tuz bo‘lgan suv yaroqli hisoblanadi. 
Sug‘orish uchun ham taxminan shunday suv kerak.
Dengiz va okean suvlari neft mahsulotlari, ayniqsa neft tashiydigan 
kemalar halokatga uchraganda, yadro qurollarmi sinash vaqtida hosil 
bo‘ladigan radioaktiv parchalanish mahsulotlari bilan ifloslanadi.
Suv havzalari kimyo sanoatining oqova suvlari bilan kuchli 
ifloslanadi. Suvni erimaydigan moddalar va tolalar bilan ifloslantiruvchi 
selluloza — qog‘oz sanoatining oqova suvlari juda xavfli.
Sanoatda suvning ishlab chiqarishdagi roli juda katta. Masalan It 
ip — gazlama ishlab chiqarish uchun 1000 m3, 1 t nikel eritish uchun 
4000 m3 , 1 t sintetik tola ishlab chiqarish uchun 250—500 m3 suv 
sarflanadi,l t bug‘doy yetishtirish uchun 20 mln.l., 1 gektar paxta 
uchun 
12—20 ming m3 suv sarflanadi. Toshkent shahrida jon boshiga 
sutkada maishiy maqsadlar uchun 300 litr3 gacha suv sarflanadi, buning 
natijasida bir yilda 0,2 km3 dan ko‘p suv kerak bo‘ladi. Chirchiq daiyosi 
aholi zich yashaydigan punktlardan, sanoat korxonalari, tumanlardan 
o 'ta d i. H ar kuni unga 2 ,lm ln .m 3 oqova suv tashlanib uni 
ifloslantirmoqda. Bo‘zsuvni 250 dan oftiq korxonalar, Chirchiq 
daryosini esa «Maksam-Chirchiq» kabi korxonalar iflos qilmoqda.
Dunyoda hozirgi paytda 200 mln. gektar yemi sug'orish uchun 
yiliga 2800 km3 suv daryolardan va yer ostidan olinadi. Bu dunyodagi 
daryolar suvining 7 foiziga teng. Olingan 2800 km3 suvning 17 foizi 
yoki 470 km3 qaytarma suv ko'rinishida daryolarga va yer osti suviga 
qo‘shiladi, qolgan 83 foizi yoki 2330 km3 esa butunlay sarflanib ketadi. 
Respublikamizda xalq xo‘jaligining turli sohalari uchun yiliga 71,69 
km3 suv sarflanadi. Bu suvning 60,39 km3 sug'orishga, qolgan 11,30 
km3 qismi sanoat, maishiy kommunal sohalarga ishlatiladi. Sug‘orishga
50

---

olingan suvning 10,07 km3 qaytarma suvga aylanadi, qolgan qismi 
butunlay sarflanib ketadi. Sanoatdagi 11,30 km3 suvning bir qismi 
tozalanib, yana bir qismi butunlay tozalanmasdan suv havzalariga 
chiqarib tashlanib ulami ifloslantirmoqda.
Suv havzalari sanitariya muhofazasining hozirgi ahvoli ancha 
nochor. Awalo mavjud suvlaming salmoqli miqdori xo‘jalik va iste’mol 
uchun yaroqsiz, sho‘r suvlardir. Chuchuk suv esa juda kam bo‘lib, 
asosan toglardagi muzliklarni tashkil qiladi.
Aholi sonining o‘sishi, shaharlar ko‘payib borayotganligi, uy-joy 
binolari va yangidan-yangi korxonalar paydo bo‘layotganligi suv sarfini 
tobora avj oldirmoqda. Bizda har bir kishi boshiga sutkada sarflanadigan 
suv o‘rtacha 170 litrga yetadi, katta shaharlarda esa 300 litrdan ortishi 
mumkin.
Suv sanoat xomashyosi sifatida ham qadrlidir. Ayniqsa, sanoat va 
qishloq xo‘jalik ehtiyojlari uchun ko‘p suv talab etiladi. Suvning juda 
ko‘p qismi moddalami eritish, sovutish, aralashtirish va tozalash, ayniqsa 
turli texnologik jarayonlarda ishlatish uchun sarflanadi.
Masalan, bir tonna cho‘yanni eritib, po‘latga aylantirish uchun 
50—150 m3, bir tonna mix olish uchun 500 m3, bir tonna sintetik nikel 
olish uchun 400 m \ bir tonna sulfit selluloza olish uchun 1325 m 3 
gacha suv sarflanadi.
Tog‘ jinslariga ishlov berishda, yirik sanoat korxonalarida suv juda 
keng ko‘lamda va katta hajmda ishlatiladi. Demak, hozir suv havzalari 
suvlari asosan sanoat korxonalari, qishloq xo‘jaligi, kommunal xo‘jalik 
obyektlari uchun sarflanadi.
Hozirgi ma’lumotlarga qaraganda, jahondagi daryo, ko‘l va suv 
omborlaridagi mavjud butun chuchuk suv 250000 km3 bo‘lib, bu odamlar 
ehtiyoji uchun yaroqli bo‘lsa-da, lekin suv havzalariga har yili 450 km3 
chiqindi va boshqa iflosliklar tashlanmoqda, suvning faqat 50% gina 
chala-yarim tozalanadi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, iflosliklar ichida eng xavflisi 
chidamliligi va zaharliligi bilan ajralib turuvchi neft mahsulotlari, og‘ir 
metallar, kislota va ishqorlardir. Neft mahsulotlari suvga tushganda 
300 km.gacha tarqaladi, suv yuzasida ulkan dog‘lar paydo qiladi, natijada 
suvni havodan ajratib, gaz almashuvini buzadi.
Kimyo sanoati korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar suv 
havzalaridagi jonivorlarni qirib yuboradi, qog‘oz-selluloza ishlab 
chiqarish kombinatlaridan chiqadigan chiqindi suvlar o‘ta zaharliligi
51

---

bilan ajralib turadi. Shuningdek, naften aromatik uglevodorodlar ham 
ancha zaharlidir. Sanoat korxonalaridagi chiqindi suvlar paydo bo'lishiga 
ko‘ra uch guruhga boiinadi.
Birinchi guruhga chiqindi suvlarga suvni texnologik jarayonda 
reagent sifatida ishlatish oqibatida paydo bo‘ladigan suvlar kiradi. Bu 
suvlar texnologik jarayonda qatnashganda zararli moddalar bilan 
ifloslanadi.
Ikkinchi guruhga apregatlar va apparatlarni sovutishda hamda 
qo‘shimcha operatsiya va jarayonlarda qatnashish oqibatida paydo bo'la- 
digan chiqindi suvlar kiradi. Bunday suvlar odatda ifloslanmasa-da, 
lekin harorati yuqori bo‘ladi.
U chinchi guruhga yordam chi xo'jaliklar, qo‘shim cha sexlar, 
omborlar, transport vositalari va hokazolardan paydo bo ‘ladigan 
chiqindi suvlar kiradi. Bu suvlar turli zaharli moddalar bilan ifloslangan 
bo'lishi mumkin.
Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining paydo bo‘lishi ularning 
tarkibiy qismi, moddalarning konsentratsiyasi, ishlab chiqariladigan 
mahsulotlar, ishlab chiqarish jarayoni, ishlatiladigan asbob-uskunalar, 
ish sxemasi va boshqa omillaiga bog'liq bo'ladi.
Chiqindi suv tarkibini yaxshi bilish uchun ishlab chiqarish jara- 
yonlarining sanitariya holatini, texnologik jarayonlarni, ularda 
ishlatiladigan moddalarni o‘rganish kerak bo‘ladi.
Xo‘jalik chiqindi suvlari o‘z kimyoviy birikmalariga ko‘ra mineral, 
organik va bakterial tarkiblilarga bo'linadi. Bundan tashqari, xo‘jalik 
chiqindi suvlari m ikroorganizm ga ham boy b o 'lib , ularning 
1 ml.tarkibida millionlab mikroblar yashaydi.
Shahar hududida joylashgan sanoat korxonalarining chiqindi suvlari 
umumiy kanalizatsiyaga tushiriladi. Shahar chiqindi suvlari umumiy 
qismining 40% sanoat korxonalaridan chiqadigan suvlar bilan xo‘jalik 
chiqindi suvlarining aralashmasidir.
Lekin qoidaga ko‘ra, shahar kanalizatsiyasiga zaharli moddalarni 
saqlovchi, havoga gazlar chiqaruvchi, biologik tozalash inshootlariga 
zarar yetkazuvchi chiqindi suvlar tashlanmaydi.
6-jadvalda shahar kanalizatsiyasiga tashlanadigan chiqindilar tarkibi 
keltirilgan.