S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

Mustaqil o ‘zlashtirish uchun savollar
1. Tabiatda C 0 2 ning aylanma harakati.
2. Tabiatda S ning aylanma harakati.
3. Tabiatda P ning aylanma harakati.
4. Tabiatda N 2 ning aylanma harakati.
5. Tabiatda H20 ning aylanma harakati.
6. Chiqindisiz texnologik jarayonni hosil qilishning asosiy tamoyillari.
Tayanch so ‘z va iboralar
Biosfera, kimyoviy chiqindilar, energetik chiqindilar, evtrofikatsiya,
tabiatni muhofaza qilish qo'mitasi, YuNEP, produtsentlar, konsumentlar,
redutsentlar, fotosintez.
40

---

3-BOB. ATROF-MUHITNI SANOAT
CHIQINDILARIDAN MUHOFAZA QILISH
3.1. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar
Yerni o ‘rab olgan havo qatlam i atmosfera deyiladi. Yerning 
landshafti hayotda juda muhim vazifani bajaradi. Atmosfera Yerning 
tirik organizmlarini ultrabinafsha nurlardan saqlaydi. Agar atmosfera 
bo‘lmaganda edi, unda yer yuzasi kechqurun — 100°C sovuq, kunduzi 
100°C isib ketgan bo‘lar edi. Faqat atmosfera tufayli Yerda hayot 
mavjud, aks holda u Oydagi kabi hayotsiz bo‘lib qolar edi.
Atmosferaning ifloslanishi deganda, uning tarkibidagi tabiiy holda 
har xil gazlar, qattiq zarrachalar, changlar, tuz zarrachalari, suv bug‘lari 
va boshqalar ko‘zda tutiladi. Koinotdan har yili 10 mln. tonna chang 
atmosferaga tushadi. Bir kuchli vulqon otilganlda atrof-muhitga 75 
mln.m3 chang chiqadi. Shuningdek, dengiz suvi tufayli havoga tuz 
zarrachalari, yong'in natijasida chang-qurum va boshqa qattiq 
zarrachalar, o ‘simlik changlari chiqib qo'shiladi. Keyingi paytlarda 
atmosferaning sun’iy ifloslanishida avtotransport birinchi o ‘rinni 
egallaydi (40%), energetika sanoati (14%), maishiy-kommunal, qishloq 
xo'jaligi (26%) ni tashkil etadi. Hozir har уШ atmosferaga Yer kurrasidagi 
kishilarning xo‘jalik faoliyatida 500 mln.t atrofida oltingugurt (IV) 
oksidi, sulfid oksidi, azot oksidi, uglevodorodlar, qo‘ig‘oshinning zaharli 
birikmalari, chang, qum va boshqalar chiqarilib, uni ifloslaydi.
AQSHda atmosfera havosining ifloslanishida transportning hissasi 
60%ni, sanoat hissasi esa 17% ni tashkil etsa, Yevropa Ittifoqida 
sanoatning hissasi 60% ni, transport 13% ni tashkil etadi. Nyu-York, 
Los-Anjelos, Tokio shaharlarida atmosfera havosining ifloslanishida 
avtomobillar hissasi 90% ga yetadi.
AQSH olimlaming ma’lumotlariga ko‘ra “Shattl” kosmik apparatini 
orbitaga chiqargan raketa atmosferaning yuqori qatlamiga3001 aluminiy 
oksidini, poroshokka o ‘xshash modda qilib chiqargan.
Fransiyadagi biigina “Elektisited Frans” IES ida bir oyda 51000 t 
ko'm ir yoqiladi, oqibatda har kuni undan 3 3 1 sulfat angidrid gazi, 250 
t kul va qurum havoga chiqadi. Masalan, 1 t cho‘yan rudasini ajratib 
olish uchun 150 m \ 1 t po‘lat olish uchun 35—70 m3, 1 t atsetilen 
olish uchun 3600 m3 kislorod sarflanadi.
Atmosferaning ifloslanishida tog‘-kon sanoati, maishiy-kommunal 
xo'jalik ham ishtirok etayotir. Toshkent shahrida bir sutkada 20 mln.
41

---

m3 ishlangan va tarkibida 4 % S 0 2 bo'lgan iflos havo atmosferaga 
chiqariladi.
BMTning ma’lumotiga ko‘ra hozir dunyoda yiliga sigaret chekish 
natijasida atmosferaga 10.5 t rux, 966 t marganets va boshqa zararli 
moddalar chiqariladi.
Atmosfera havosida kislorodning miqdori 1.5*1015t bo‘lib, undan 
har yili dunyo bo'yicha 1 * 10101 yoqilg‘iga sarflanadi. Natijada uning 
miqdori 0.02%ga kamaydi.
Bir kishi o‘rtacha bir kecha-kunduzda 25 kg havo bilan nafas oladi. 
Havo tarkibida zararli chang, qurum va zararli moddalar organizmda 
to‘planaveradi va oqibatda har xil kasalliklar, masalan, astma, ko‘z 
kasali, jigar sirrozi, qon bosimi, rak, bronxit, o‘pka kasalligi, yo‘tal 
kasalliklari ko‘payishiga sabab bo‘ladi, nafas olish yo'llarini, yurak qon 
tomir sistemalarini shikastlaydi. Agar havoda oltingugurt oksidi ko‘p 
bo‘lsa, odamlarda bronxit, gastrit, o‘pka kasalliklari vujudga keladi. 
Uglerod oksidining havoda ko‘payishi natijasida kishi organizmida 
gemoglobin kam ayadi, yurak, q o n -to m ir sistem alari buziladi, 
ateroskleroz kasalligi ko‘payadi, bosh aylanadi, yurak tez urib, uyqu 
buziladi, odam tajang bo‘lib qoladi.
Atmosfera havosi tarkibida karbonat angdrid miqdori ko'payishi 
natijasida “pamik effekti” vujudga keladi.
A tm osfera havosining changlar, qurum lar, tu tu n lar, qattiq
zarrachalar va zaharli gazlar bilan ifloslanishi sayyoramiz suv resurslariga 
ham salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Natijada respublikamiz daryo suvlarining 
sifati pasayadi, undan ichimlik sifatida foydalanish davlat standartiga 
to ‘g‘ri kelmay qoladi.
Atmosfera havosining ifloslanishiga sabab bo‘ladigan omillarga 
xomashyoga ishlov berish (kuydirish), po‘lat eritish, domna pechlari 
faoliyati, koks-kimyo va boshqalar kiradi, chunki ular zaharli gaz va 
changlar chiqarishi bilan ajralib turadi. Bu korxonalar ajratib 
chiqaradigan asosiy zaharli moddalar — chang, is gazi, sulfat angidridi, 
azot oksidlari bo‘lsa, metallurgiya korxonalarining zaharli moddalari 
is gazi, sulfat angidridi, azot oksidlaridir.
K o 'm ir, tem ir, rangli m etall konlari, m a’danli havzalarda 
ishlanganda ham atmosfera havosining ifloslanishi kuzatiladi. Jumladan, 
yer yuzasidagi temir konlaridan m a’danlar, rudalar olinayotganda 
portlovchi m oddalardan foydalaniladi. 200—400 kg. portlovchi 
moddaning kuchli portlab tuproq qatlamini qo‘porishidan havoga 100—
42

---

200 tonna chang ko‘tariladi, shuningdek ko‘p miqdorda is gazi va 
boshqa ta ’sirchan m oddalar havo tarkibiga tushadi. M a’danlarni 
maydalash, saralash, kuydirish va boshqa tur ishlov berishlarda 1 m 3 
havoga 500—9000 mg atrofida chang chiqadi.
Koks ishlab chiqarishda atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy 
omillardan biri — kokslash jarayonida ajralib chiqadigan gazlar bo‘lsa, 
pechni shixta bilan yuklashda esa tayyor mahsulotlar berilayotganda 
chiqadigan gaz va changlardir. C hanglar o datda, xom ashyolar 
tushirilayotganda, mahsulotlarni tarqatish vaqtida va koksni ortishda 
paydo bo‘lib, atmosfera havosini ifloslantiradi. Sanoat miqyosida koks 
ishlab chiqarishda atmosfera havosi gazning havoga uchishi va tayyor 
m ahsulotni jo 'n atish vaqtida ko‘tariladigan ch an g -to ‘zon tufayli 
ifloslanadi.
Koks shixtali o‘choq otashxonasiga ortilayotganda va oluvchilarga 
berilayotganda har tonna mahsulot hisobiga chang — 0,75; vodorod 
sulfid — 0,55; ammiak — 0,07; sianidlar — 0,0004; freonlar— 0,13; 
benzolli uglevodorodlar — 0,16 kg. miqdorda ajralib chiqadi.
Cho‘yanni eritish jarayonida atmosferaga chang, is gazi va boshqa 
zaharli moddalar ko‘p miqdorda uchib chiqadi. 0 ‘choqda ajralayot- 
gan gazlar o ‘zi bilan changlami ham olib ketadi. Bu changlar tarkibida 
35—50% temir, 4—14% is gazi, 8—13% kremniy tuzlari, shuningdek, 
aluminiy, magniy, kalsiy, marganets va oltingugurt oksidi bo‘ladi. 
Marten o ‘choqlarida hosil bo‘ladigan bir tonna mahsulotga 6—10 kg. 
chang, 0,5—2,0 kg.is gazi, 0,5—1 kg. sulfat angidridi, 1—2 kg. azot 
oksidi chiqindilari to ‘g‘ri keladi.
Elektr quw ati ishlab chiqaradigan qozonlarda koks, gaz, mazut va 
toshko'mir kabilar yonadi. Atmosferaga tushayotgan gaz va changlar 
yoqilg'ining kimyoviy tarkibiga, yoqilg‘idagi oltingugurt salmog‘iga va 
boshqa omillarga bog'liq bo‘ladi. Agar 1 kg. toshko‘mirda 2% atrofida 
oltingugurt bo‘lsa, yonilg‘i yonishi uchun 10 m 3 havo kerak bo‘ladi, 
havo tarkibiga 20 g. oltingugurt singiydi, unda 18 grammi uchuvchan 
oltingugurt bo'lib, u 36 g. sulfat angidridini hosil qiladi yoki har 1 m 3 
atm osfera havosida 3,6 g.sulfat angidridi b o r deyish m um kin. 
Toshko4miming yonishidan ko‘p miqdorda (6—35%) kul paydo bo‘ladi. 
Bunda slanetslar va qo‘ng‘ir ko‘mirlar yonganda paydo bo‘ladigan kul 
miqdori 50—60% ni tashkil qiladi.
Rangli metallar ishlab chiqarishda hosil bo‘ladigan zaharli gaz va 
changlar, o‘z navbatida, atmosfera havosini ifloslantiradi. Natijada havo
43

---

tarkibiga qo‘rg‘oshin, xrom, marganets, rux, berilliy, nikel, kadmiy, 
ftoridlar, oltingugurt oksidi, azot oksidlari va boshqa moddalar.
Kimyo sanoati rang-barang kimyoviy moddalarni — kislotalar, 
ishqorlar, tuzlar va boshqa anorganik moddalarni, mineral o‘g‘itlar, 
zaharli ximikatlar, polimerlar, sintetik tolalar, smolalar, bo‘yoqlar, 
laklar, jihozlar, asbob-uskunalar, xo‘jalik buyumlari ishlab chiqaradi.
Kimyo sanoati ishlab chiqariladigan mahsulotlar, mahsulot olish 
uchun foydalaniladigan xomashyolar, shuningdek texnologik jarayonlar 
inobatga olingan holda bir necha tarmoqqa bo‘linadi.
Kimyo sanoatining eng yirik tarmoqlaridan biri azotli mineral o‘g‘itlar 
ishlab chiqaruvchi korxonalardir. Bu korxonalarda ammiak, azot kislotasi, 
azotli mineral o‘g‘itlar, fosforli o‘g‘itlar, fosforli tuzlar, sulfat kislotasi 
ishlab chiqariladi. Kimyo sanoatining boshqa tarmoqlariga kiradigan 
korxonalardan sintetik kauchuk, xlor, xlorli ohak toshlar, xlorli birikmalar, 
plastmassa va sun’iy smolalar, lak bo‘yoqlar, zaharli kimyoviy moddalar, 
neft kimyosi mahsulotlari va boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi korxonalami ko‘rsatish mumkin.
3-jadvalda plastik massalar ishlab chiqarish jarayonida havoga 
tashlanayotgan chiqindilar keltirilgan.