S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

34

---

2.4. Biosferada moddalar va energiyaning aylanma harakati
Moddalarning biotik aylanma harakati yopiq sistema shakliga bir 
necha milliard yillar davomidagi evolutsion rivojlanish natijasida kelgan. 
M oddalarning aylanm a harakati quyidagi asosiy u ch guruh 
mikrooiganizmlarda amalga oshiradi:
1) produtsentlar (ishlab chiqaruvchilar), ya’ni avtotrof organizmlar. 
Biosferadagi asosiy produtsent yashil o‘simliklardir;
2) konsumentlar (iste’molchilar), ya’ni avtotrof oiganizmlar hisobiga 
yashovchi g e tero tro f organizm lar. I tark ib li k o n su m en tlarg a, 
fitoplanktonlar bilan oziqalanuvchi ba’zi bir baliqlar kiradi. II tartibli 
konsumentlarga esa yirtqich va parazit organizmlar kiradi;
3) redutsentlar (qayta tiklovchilar) - ya’ni parchalanayotgan 
organizm lar bilan oziqlanuvchi hayvonlar. U larga bakteriya va 
mikrooiganizmlar kiradi.
3-rasm. Biosferada moddalarning aylanma harakati sxemasi
3-rasmdan ko‘rinib turibdiki, yashil o‘simliklar, ya’ni produtsentlar 
quyosh eneigiyasi ta’sirida fotosintez jarayonini amalga oshirish hisobiga 
boshlang'ich tirik moddani va 0 2 hosil qiladilar.
6 C 0 2 + 6H 2 О quyosh energiyasi > 
H 120 6 + 6 0 2 
xlorofil 
organik
biomassa

---

Hayvonlar (konsumentlar) esa o'simliklar va 0 2 ni iste’mol qilib 
C 0 2 ni va organik asosli qattiq chiqindilarni hosil qiladilar.
0 ‘lgan hayvonlar va o‘simliklarni esa hasharotlar, bakteriyalar 
parchalab, qayta parchalab mineral moddalar yoki oddiy organik 
birikmalarga aylantirib beradilar. Ular esa tuproqqa tushganligi tufayli 
yana qaytadan o ‘simliklar tom onidan iste’mol qilinadilar (ya’ni, 
noorganik asosli qattiq chiqindilar produtsentlar uchun o‘g‘it vazifasini 
o ‘taydilar). U shbu jarayonning uzluksizligi, yopiqligi oxirgi 
moddalaming doimiy parchalanishi hisobiga ta ’minlanadi.
Hozirgi zamon biosferasi organik dunyo va o‘lik tabiatning uzoq 
vaqt davomidagi evolutsiyasi natijasidir. Biosferadagi ishlab chiqarish 
jarayoni xomashyodan tejamli foydalanish, qayta ishlab chiqarishning 
yuqori takomilligi hamda ishlab chiqarish chiqindilari shu sistemaning 
ichida hosil bo‘lgan zahoti yo‘qotilishi bilan ajablantiradi.
Alohida olingan populyatsiya — maxsus qo'shimcha mahsulot ishlab 
chiqarish korxonasi hisoblanib, o‘zidan keyin bir qancha chiqindilarni 
hosil qilib qoldiradi. Masalan, ma’lum tur daraxtlar populyatsiyasi yiliga 
o‘zidan baiglar, qurigan shoxlar, ildiz va to'nkalami qoldiradi. Hayvonlar 
populyatsiyasi esa o‘zidan keyin qurigan yaylovlami qoldiradi. Shunday 
qiUb, alohida olingan populyatsiyalar ishlab chiqarishga qodir bo‘lsalar 
ham, lekin to ‘planayotgan chiqindilarni qayta ishlashga qodir emas. 
Populyatsiyalar yig‘indisigina chiqindilarni qayta ishlay oladilar.