S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

Mustaqil o‘zlashtirish uchun savollar
1. 0 ‘zbekistondagi mavjud ekologik muammolami sanab о ‘ting.
2. Tuproq ifloslanishini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar
nimalardan iborat?
3. Ichimlik suvi tanqisligi muammosini kelib chiqish sabablari nimada?
4. Orol dengizini qurishi qanday oqibatlami keltirib chiqaradi?
5. Atmosfera havosining ifloslanishi nima?
6. 0 ‘zbekistondagi ekologik muammolami hal qilish uchun amalga
oshiriladigan chora-tadbirlar sirasiga nimalar kiradi?
7.
Atrof-muhitni muhofaza qilish borasida qabul qilingan qonunlami
sanab о ‘ting.
8. Atrof-muhitni muhofaza qilish borasida faoliyat ко ‘rsatuvchi qanday
xalqaro tashkilotlar mavjud?
Tayanch so ‘z va iboralar
Ekologik muammolar, tuproqning sho'rlanishi, Orol muammosi, 
abiotik omillar, antropogen omillar.
31

---

2-BOB. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISHNING
ILMIY ASOSLARI
2.1. Biosferaning chidamlilik ostonasi va sig‘im chegarasi
Atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy-nazariy asoslarini ishlab 
chiqish uchun eng awalo tabiat qonunlarini va nihoyat insoniyat jamiyat 
bilan tabiat o‘rtasidagi bog‘liqlik qonunlarini mukammal ravishda 
o‘rganib chiqishimiz zarur. Ko‘pchilik falokatlar insonlarning aynan 
ana shu bog'liqlik qonuniyatlarini hisobga olmay tabiatga ko‘rsatayotgan 
ta’sirlari oqibatida kelib chiqayapti.
Shu muammolarni to ‘g‘ri hal qilishda insonlarning ishlab chiqarish 
faoliyatlari bilan tabiat o‘rtasidagi bog‘liqlik qonuniyatlarini o'rgatuvchi 
fan — «ekologiya» fanining ahamiyati juda katta. Bu fan o ‘z mohiyati 
bilan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, inson bilan tabiat 
o‘rtasidagi aloqaning strategiya va taktikasini ishlab chiquvchi ilmiy 
baza vazifasini o'taydi. Shuning uchun atro f-m u h it tirik 
organizmlarining yashashi uchun normal ekologik parametrlarga ega 
bo'lgan chegaralar, ya’ni biosfera chegaralari o ‘iganiladi.
Insonlarning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’sirlari aytarli katta bo‘lmagan 
hollarda ushbu muammo iqtisodiy muammolar qatoriga kiritilmas edi, 
ya’ni tabiat har doim bizga cheksiz xizmat ko‘rsatadi deb tushunilar 
edi. Lekin bugungi kundagi ahvol shuni isbotlab turibdiki, tabiat inson 
tomonidan o‘ylamay, haddan tashqari ko‘p ko‘rsatiladigan ta’sirlarga 
bardosh bera olmas ekan, ya’ni u o‘z-o ‘zini qayta tiklab ulgura 
olmayapti.
Demak, tabiatning har bir elementi o ‘zining m a’lum «sig‘im 
chegarasi» ga ega ekan. Antropogen ta’sir bu chegaradan oshib ketsa, 
bu element yemirila boshlar ekan. Masalan, bir vaqtlar gullab-yashnagan 
Tigr va Yefrat vodiylari sug‘orish sistemasi noto‘g‘ri tuzilganligi va 
qishloq xo‘jalik ekinlari ko‘p ekilganligi tufayli tuproq eroziyasi va 
tuzlanish jarayonlari hisobiga cho'lga aylanib qolgan. Uralsk-Voljsk 
cho'llari ham noto‘g‘ri chorva boqilishi hisobiga hosil bo‘lgan. Oxirgi 
vaqtlarda yana shunday ekologik inkirozlardan biri Orol dengizini qurishi 
hisobiga ro‘y bermoqda. Uning atrofidagi cho‘llar kengayib, tuproqda 
tuz m iqdori ortib borayotir. N atijada ichim lik suvining sifati 
yomonlashib, turli kasallik turlari ko'paymoqda. Atrof-muhit tabiiy 
holatini buzilishi darajasi nafaqat antropogen ta ’sirga, balki tabiat 
elementlarining aks ta ’sir reaksiyasi va xossalariga ham bog'liqdir.
32

---

Tabiat elementlarining aks ta’sir reaksiyasi ko‘pgina hollarda notekis: 
ma’lum miqdorgacha ko‘rsatilayotgan ozgina ta ’sir hisobiga tabiatda 
juda kuchli aks ta ’sir boshlanishi ham mumkin. Ushbu ta ’sir ekologik 
sistemalarning chidamlilik ostonasi deb ataladi. Keskin va intensiv 
ravishda ko‘rsatilayotgan ta’sir hisobiga biosferaning ichki o‘z-o‘zini 
boshqarish mexanizmi buziladi, ya’ni ekologik inqiroz sodir bo‘ladi.
Biosfera — bu yerning tirik organizmlar va ularning yashash, 
mavjudlik muhitlarini tashkil etuvchi, o‘lik tabiatni ham o ‘z ichiga 
oluvchi tashqi qobig‘i (sfera)dir. (bios - hayot, yashash; srhagia — 
shar). Biosfera — tirik va o‘lik materiyalaming o'zaro ta ’sirlari natijasini 
ifodalaydi.
Biosfera haqidagi ta ’limotni buyuk olim akademik B.I.Bemadskiy 
1926-yilda yaratgan. Uning ta ’limotiga binoan biosfera quyidagi 
qismlardan iborat:
1) atmosfera — 25—30 km balandlikkacha (Yerning havoli qobig'i);
2) gidrosfera — 10 km chuqurlikkacha (Yerning suvli qobig‘i);
3) litosfera — 3—4 km chuqurlikkacha (Yerning tuproqli qatlami).