S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova

2.2. Biosferaning tarkibi
B.I.Bemadskiy ta’limotiga binoan biosfera quyidagi tarkibga egadir.
1. Tirik moddalar — o‘simlik, hayvonlar, mikroorganizmlar.
2. Biogen moddalar — organik asosli moddalar bo‘lib, ular quyidagi 
ikki turga bo‘linadi:
— fitogen moddalar — o‘simliklar qoldiqlaridan hosil bo‘lgan ko‘mir, 
torf, neft, gumus va boshqalar;
— zoogen moddalar — tirik organizm qoldiqlaridan hosil bo‘lgan 
bo‘r, ohak va boshqa cho'kindi moddalar.
3. Kos moddalar — noorganik va magmatik asosli tog‘ jinslari, 
Yerning yashil qobig'i va suv.
4. Biokos m oddalar — m ikroorganizm lar t a ’siri ostida to g ‘ 
jinslarining yemirilishi hisobiga hosil bo‘ladigan cho‘kindi moddalar. 
Masalan, tuproq, tabiiy suvlar va h.k.
Biosferada asosiy o‘rinni «tirik modda» egallaydi. Tirik moddani 
o ‘sim liklar dunyosi, hayvonlar, baliqlar, hash o ratlar va m ikro­
organizmlar tashkil etadi. Ular biosferaning shakllanishida, atmosfera, 
gidrosfera va litosferaning tarkiblarini boshqarishda; kimyoviy 
elem entlarn in g taqsim lanishida; foydali q azilm alar va tu p ro q
qatlamining hosil bo‘lishida eng faol rol o‘ynaydi.
33

---

2.3. Biosferaning funksiyalari
Biosfera barcha tirik organizmlarning yashash muhiti bo'libgina 
qolmay, ularning hayot faoliyatlari uchun zarur bo‘lgan qulay muhit 
va oziq-ovqatni ta ’minlab beruvchi manba hisoblanadi.U doimiy 
ravishda quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) biologik mahsuldorlik, ya’ni yerdagi barcha tirik mavjudotlarni 
oziq-ovqatlar bilan ta’minlash;
2) muhitning optimal gaz va gidrologik tarkibini ta ’minlash;
3) biologik tozalash (tabiatning o ‘z-o‘zini tozalashi, qayta tiklashi, 
assimilyatsiya).
Biosfera nisbatan mustaqil bo'lgan alohida bo‘laklar yig'indisidan 
iborat bo‘lib, mozaik tuzilishga (strukturaga) ega. Biosferaning alohida 
faoliyat ko'rsatuvchi elementlarining struktura birligini biogeotsenoz 
deb ataluvchi ekologik sistemalar tashkil etadi. Biogeotsenoz — biotik, 
tipografik va iqlimiy jihatdan, bir xil bo'lgan abiotik muhitdagi o'zaro 
bog‘liq bo‘lgan o ‘simliklar va hayvonlar yig‘indisidan iboratdir.
Shunday qilib, biogeotsenoz deb nisbatan bir xil uchastkada 
joylashgan va uzoq muddat davomida chiqindisiz, yopiq ishlab chiqarish 
jarayonini amalga oshiruvchi o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlar 
populyatsiyalarining yig‘indisiga aytiladi.
Tirik organizmlar u yoki bu biogeotsenozda birga yashash uchun 
qulay bo‘lgan turlarning moslari bilan birgalikda o ‘zaro moslashgan 
holdagina yashaydilar. Bir turdagi tirik organizm lar yig‘indisi 
populyatsiya deb ataladi.
Shunday qilib barcha organizmlar biogeotsenoz miqyosida o‘zaro 
ozuqa bilan ta ’minlanish jihatdan o‘zaro uzviy bog‘liqdir ya’ni trofik 
(oziqa) zanjirini tashkil qiladi.
Planetamizdagi barcha tirik moddalar ikki guruhga bo‘linadilar:
1) avtotrof organizmlar — ya’ni noorganik moddalardan organik 
moddalarni hosil qila oluvchilar. Ularga xlorofilli yashil o‘simliklar 
misol bo‘la oladi;
2) g e te ro tro f organizm lar — inson, hayvonlar va m ikro- 
organizmlardir. Ular organik moddalarni sintez qila olmaydilar.
G eterotrof organizmlar organik m oddalarni turlicha iste’mol 
qiladilar. Ularning ba’zi birlari o‘simliklar va ularning mevalarini, boshqa 
birlari esa hayvonlar va o‘simliklaming o‘lik qoldiqlarini, uchinchilari 
esa o ‘lgan hayvonlarni iste’mol qiladilar.