S. M. Turobjonov, M. M. Niyazova
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Uchinchidan,
Orol dengizining qurib borishi jiddiy muammoga aylandi. Orol dengizi muammosi uzoq o ‘tmishga borib taqaladi. Lekin bu muammo xavfi so‘nggi o‘n yilliklar mobaynida ortdi. Markaziy Osiyoning butun hududi bo‘ylab sug‘orish tizimlarini jadal sur’atda qurish, ko'plab aholi punktlariga va sanoat korxonalariga suv berish natijasida fojiasi yuzaga keldi. Yaqin-yaqinlargacha cho‘lu sahrolardan tortib olingari va sug‘orilgan yangi yerlar haqida dabdaba bilan so‘zlanardi. Ayni chog‘da ana shu suv Oroldan tortib olinganligi, uni 13 «jonsizlantirib» q o ‘y g a n lig i xayolga kelmasdi. Endilikda Orolbo'yi ekologik kulfat hududiga aylandi. Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta ’sirida qoldi. Biz 20-25 yil mobaynida jahondagi eng yirik yopiq suv havza- laridan birining yo‘qolib borishiga guvoh bo'lmoqdamiz. Biroq bir avlodning ko‘z o‘ngida butun bir dengiz halok bo‘lgan hoi hali ro‘y bergan emas edi. Orolning qurib qolgan tubidagi chang bo‘ronlari 1975-yildayoq kos- mik tadqiqotlar natijasida aniqlangan edi. 80-yillaming boshlaridan buyon bunday to‘fonlar bir yilda 90 kun davomida kuzatilmoqda. Chang-to‘zon uzunligi 400 kilometr va eni 40 kilometr maydonga yetib bormoqda. Chang bo‘ronlarining ta’sir doirasi esa 300 kilometrgacha yetmoqda. Mutaxassislar bergan ma’lumotlarga qaraganda, bu yerda har yili at- mosferaga 15-75 million tonna chang ko‘tariladi. Bularning hammasi Orolbo‘yi iqlimining o‘zgarishiga olib keldi. 1986-yildan boshlab Orol baliq ovlashga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Sohilning hozirgi chizig‘idan yiroqlarda bo‘lgan baliqchilarning qachonlardir qudratli flotiliyasining zang bosgan qoldiqlarini, vayronaga aylangan baliqchilar posyolkalarini uchratish mumkin. Bo‘zko‘l, Oltinko‘1, Karatma ko‘rfazlari yo‘qoldi. Akpetki arxipelagi quruqlik bilan qo‘shilib ketdi. Yaylovlar va o ‘tloqlar yo‘qolib bormoqda. Hudud botqoqqa aylanmoqda. Suvning tobora taqchillashib borayotganligi va sifati yomonlashayotganligi tuproq va o‘simlik qatlamining buzilishiga, o‘simlik va hayvonot dunyosida o ‘zgarishlar yuz berishiga, shuningdek, sug‘orma dehqonchilik samaradorligining pasayishiga olib kelmoqda. Orol dengizining qurib borishi va shu jarayon tufayli Orolbo‘yi mintaqasidagi tabiiy m uhitning buzilishi ekologik fojia sifatida baholanmoqda. Chang va tuz bo‘ronlarining paydo bo‘lishi, faqat Orol bo‘yida emas, balki dengizdan ancha naridagi bepoyon hududlarda yerlarning cho‘lga aylanishi, iqlim va landshaftning o ‘zgarishi - bular ana shu fojia oqibatlarining to‘liq bo‘lmagan ro‘yxatidir. Orol fojiasini 70-yillarning boshlarida juda kechi bilan 80-yillarning boshlarida, dengizning sathi unchalik pasaymagan bir paytda idora qilish mumkin edi. Hozirgi vaqtda uni boshqarish juda murakkab bo‘lib qoldi. Keyinchalik esa bu jarayon yana ham mushkullashadi yoki umuman boshqarib bo‘lmaydigan holga keladi. To‘rtinchidan, havo bo‘shlig‘ining ifloslanishi ham respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan tahdiddir. Mutaxassislaming ma’lumotiga qaraganda, har yili atmosfera havosi- ga 4 million tonnaga yaqin zararli moddalar qo‘shilmoqda. Shular- ning yarmi uglerod oksidiga to‘g‘ri keladi, 15 foizini uglevodorod chi- qindilari, 14 foizini oltingugurt qo‘sh oksidi, 9 foizini azot oksidi, 8 foizini qattiq moddalar tashkil etadi va 4 foizga yaqin o‘ziga xos o ‘tkir zaharli moddalarga to ‘g‘ri keladi. Atmosferada uglerod yig‘indisining ko‘payib borishi natijasida o ‘ziga xos keng ko‘lamdagi issiqxona effekti vujudga keladi. Oqibatda Yer havosining o'rtacha harorati ortib ketadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida tez-tez chang bo‘ronlarini qo‘zg‘ab turuvchi, atmosferani chang-to‘zonga chulg‘ovchi Qoraqum va Qizilqum sahrolaridek yirik tabiiy manbalar mavjud. So‘nggi o‘n yHliklar mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli chang va tuz ko‘chadigan yana bir tabiiy manba paydo bo'ldi. 80-yillaming boshlarida qo‘shni Tojikistonda alumin zavodi ishga tushirilishi munosabati bilan 0 ‘zbekistonning Surxondaryo viloyatiga qarashli ko‘plab tumanlarida ekologik jihatdan tang ahvol vujudga keldi. Zavod atmosferaga ko‘p miqdorda ftorli vodorod, uglerod oksidi, oltingugurt oksidi, azot oksidlarini chiqarib tashlamoqda. Vodiyning yuqori qismida, Tojikistonning O'zbekiston bilan chegarasida joylashgan zavodning chiqindilari tog‘dan vodiy tomonga esadigan shamol bilan undan uzoqlarga, asosan respublikaning chegaradosh tumanlari — Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlari hududiga tarqalmoqda. Yuqorida keltirilgan ekologik muammolarni hal qilish uchun quyidagi bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur: 1. Qishloq, o ‘rmon va boshqa xo‘jalik tarm oqlaridagi tabiiy jarayonlaming keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kimyoviy moddalami qo‘llash ustidan qattiq nazorat o ‘matish. Havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zaharli yoki salbiy ta ’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to ‘xtatish. Qishloq xo‘jalik e k in larin i, eng avvalo, g ‘o ‘zani sug‘orishda suvni tejaydigan texnologiyalami keng joriy etish. Kollektor-zovur suvlarini, daryolar va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta ’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni to'xtatish. 2. Q ayta tiklanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqarishni kengaytirish hamda qayta tiklanmaydigan zaxiralarni qat’iy mezon 15 asosida iste’mol qilish orqali tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan oqilona foydalanish. 3. Katta-katta hududlarda tabiiy zaxiralardan samarali va kom- pleks foydalanishini ta’minlaydigan darajada aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslangan tarzda tabiiy sharoitini o‘zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda suvlami bir havzadan ikkinchisiga tashlash, yerning namini qochirish, suv chiqarish tadbirlarini va boshqalami amalga oshirish). 4. Madaniy ekinlar va hayvonlaming yangi turlarini ko‘paytirish hisobiga jonli tabiatni butun tabiiy genofondini boshlang‘ich baza sifatida saqlab qolish. 5. Shaharsozlik va tumanlami rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizatsiyaning barcha salbiy oqibatlarni bartaraf etadigan tizimini joriy etish. Shu yo‘l bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi uchun qulay sharoit yaratish. 6. Ekologik kulfatlar chegara bilmasligini nazarda tutgan holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish. Atrof-muhitni muhofaza qilish borasida yuqorida tilga olingan ta ’sirchan chora-tadbirlami ro‘yobga chiqarish yaqin vaqt ichidayoq ekologiya sohasida oldingi tizimdan yosh respublikaga meros bo‘lib qolgan ko‘pgina illatlar, kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish imkoniyatni yuzaga keltiradi. Shuningdek, keng ko‘lamdagi ekologik tanglik tahdidini barham toptirish, jismonan sog‘lom yosh avlod dunyoga kelishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar hamda ekologiya jihatidan musaffo hayotiy muhit yaratish imkonini beradi. Bo‘lajak muhandis-texnologlarda ilmiy va amaliy masalalarni yechish jarayonida ekologik ong va fikrlash qobiliyatlari tarbiyalanib, shuningdek, takomillashib borilishi kerak. Ekologik ongli va fikrlovchi mutaxassis tabiatda yaqin kunda ro‘y berayotgan o ‘zgarishlarni ko'ribgina qolmay, balki kelajak 10 yilliklar, hatto 100 yilliklardan so‘ng ro‘y berishni mumkin bo'lgan o ‘zgarishlami ham oldindan bila olishi kerak. Demak, mutaxassislarga atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida, inson va uning faoliyati sohasida to'liq, integral bilimlar berilishi zarurdir. Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|